Фарманов Ж., PhD доцент
Ицтисодиёт ва педагогика университети
Узбекистон
АСАЛАРИЧИЛИК ТАРМОГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ХИТОЙ ИЛГОР ТАЖРИБАСИНИ ЖОРИЙ ЭТИШ ЙУЛЛАРИ
Аннотация. Мазкур мацолада дунёда асаларичилик тармогининг ривожланиши, маусулот етиштириш ва уни экспорт цилишда етакчи давлатлар, уларнинг улуши, Хитойда асал етиштириш ва экспорт цилиш тажрибаси тугрисида тадцицотлар олиб борилган ва илгор тажрибаларни республикамизда жорий этиш буйича ижобий жщатлари тугрисида таклифлар ишлаб чицилган.
Калит сузлар: асаларичилик, янги технологиялар, экспорт, моддий воситалар, соглом рацобат, асал етиштириш.
Farmanov J.
Associate Professor, PhD University of Economics and Pedagogy, Uzbekistan
WAYS TO IMPLEMENT CHINESE BEST PRACTICES IN BEEKEEPING DEVELOPMENT
Annotation. This article studied the development of the beekeeping industry in the world, the leading countries in the production and export of products, their share, the experience of growing and exporting honey in China, and developed proposals for the introduction of best practices in our country.
Key words: beekeeping, new technologies, export, material resources, healthy competition, honey cultivation.
Дунёда асаларичилик кишлок хужалигининг жадал ривожланиб бораётган, янги технологияларни ва илм-фан ютукларини тез узлаштираётган тармоклардан бири булиб, у карийб барча киталарда кенг таркалган агробизнес турлардан бири хисобаланди. Шу билан биргаликда, асаличилик барча давлатларда узига хос булган хусусиятлардан, табиий шароитлардан келиб чикиб бир канча технологияларга хамда йуналишларга эгалиги билан ажралиб туради.
Дунё иктисодиётидаги глобаллашув, 130 дан ортик давлатларнинг Жахон савдо ташкилотига аъзо булиши натижасида кучли ва соFлом ракобатнинг вужудга келиши хамда илм-фан, хусусан наслчилик ишининг тез такомимллашиб бориши натижасида асаларичилик тармоFидаги янгиликлар, тармокни бошкариш, ташкил этиш билан боFлик усуллар, шунингдек, иктисодий ричаклар хам тез оммалашиб бормокда. Бошкача килиб айтганда ахборот окимининг тезлашуви натижасида дунё хамжамиятидаги асаларичиликда орттирилган тажрибаларни узлаштириш, жорий этиш хамда хулосаларни булишиш бугунги кунда энг осон, уз навбатида энг долзарб масалалардан бирига айланди.
Асаларичилик тармоFининг энг OFрикли нукталаридан бири булган касалликларга карши курашиш хамда махсулдорлик масалалари бундан 25 -30 йил аввал узок йиллик кузатувлар, тадкикотлар, синовлар, лоборатория ишларини олиб боришни талаб этган булса, бугунги кунга келиб касалликлар, уларни даволашнинг ананавий хамда замонавий ветеренария медицинаси усуллари туFрисидаги ахборотлар билан бир зумда куролланиш ва жорий этиш имконияти яратилган. Бу эса тармокнинг утган аср охирларига нисбатан 5-10 баробар жадал ривожланишига замин яратиб бермокда. Шу боис, асаларичилик тармоFи ривожланган давлатлар
тaжрибaлaри Ba yлaрни мaмлaтимиз шaрoитидa жoрий этиш имкoниятлaрини yргaниб чикиш дoлзaблик кaсб этмoкдa.
Буни стaтистик рaкaмлaр хдм yзидa aкс эттириб турган 6Ули6, кyпгинa мaмлaкaтлaрдa Уртaчa acan x,ocилдoрлиги уя (кoлoния) учун 18 дaн 35 кг гaчa, энг яхши acaлaричилик x,yдyдлaридa эca Уртaчa acan x,ocилдoрлиги уя учун 90, 135 Ba x,airo 180 кг га етиши мумкин. Утган acрнинг иккинчи ярмидa эca acaлaрчилик бугунги кyндaги кaби жaдaл ривoжлaнмaгaн, кичик хджмли хyжaликлaрдa ёрдaмчи тaрмoк cифaтидa пaрвaриш килинган 6Ули6, yлaрнинг хдр биридa 5-10 тaдaн 50 тaгaчa yялaр мaвжyд Ba хдр бир acaлaри oилacидaн 4,5 кг дaн 18 кг гaчa acan oлaнгaн [1].
Бугунги кyндa дyнёдa жaми 1,8 млн тoннa acan етиштирилaётгaн бyлca, шyндaн 48 фoизи Осиё K^ac^a, 15,6 фoизи Еврoпa дaвлaтлaри, 13,5 фoизини Шимoлий Aмерикa, 11 фoизини Aфрикa, 9,7 фoизини Жaнyбий Aмерикa Ba 2 фoизини Aвcтрaлия Ba Океaния китacидaги дaвлaтлaр улушига тyFри келaди. Уз нaвбaтидa етaкчи бyлгaн дaвлaтлaр cyнгги 5 йил дaвoмидa Узлaрининг мaвкеини caклaб кoлaётгaн бyлcaдa, yлaр тoмoнидaн етиштирилaётгaн acan микдoри кaмaйиш динaмикacигa эгa бyлмoкдa (1-жaдвaл).
1-жадвал
Дунёда асал етиштирувчи энг йирик мамлакатлар ва ишлаб
чи^ариш динамикаси узгариши, минг тонна [3]
т/р Давлатлар номи Ииллар 2021 йилда 2015 йилга нисбатан, +,-
2015 2017 2019 2021
1. Хитой 502,2 507,4 444,1 500,2 -2,0
2. Туркия 107,3 112,1 109,3 104,3 -2,9
3. KanaAa 92,9 95,б 80,3 Вб,б -б,3
4. Aргентинa 58,1 77,5 78,9 78,7 20,5
5. Эрoн 71,1 72,5 75,5 7б,5 5,5
б. Укрaинa б2,1 бВ,1 б9,9 79,0 1б,9
7. 71,9 бВ,4 71,2 7б,5 4,7
В. Хинди^ши б3,5 б7,0 б7,1 71,2 7,7
9. Poccra бВ,5 б5,1 б3,5 б5,5 -3,0
10. Мекcикa 59,б 55,9 б2,0 б4,5 5,0
Дунёда асал етиштиришнинг камайиб кетишининг асосий сабаби табиий равишда асаларилар оиласининг сонини камайишидир. Ярим асрдан купрок вакт давомида асалари оилалари сони баркарор равишда камайиб бормокда, сунгги 10 йилликда эса дунёда асаларилар сонини камайиш жараёни тезлашди. Олимлар хашаротларнинг йук булиб кетишининг асосий сабабларини глобал исиш ва кишлок хужалигида пестицидларнинг кенг кулланилиши билан изохлашади [2].
Статистик ракамларга эътибор каратадиган булсак, 2015 йилда Хитой томонидан 502 минг тонна асал етиштирилган булса, 2017 йилда 507 минг тонна, 2019 йилда 444 минг тонна ва 2021 йилга келиб 500 минг тонна асал етиштирилган. Туркияда эса 2015 йилда 107 минг тонна, 2017 йилда 109 минг тонна ва 2021 йилда 104 минг тонна асал етиштирилган. МДХ, давлатлари орасида Украина ва Россия кучли 10 таликдан жой эгаллаган булиб, улар томонидан мос равишда 2015 йилда 62 минг тонна ва 68 минг тонна, 2017 йилда 68 минг тонна ва 65 минг тонна хамда 2021 йилга келиб, 78 минг тонна ва 65 минг тонна асал етиштирилган.
1-жадвал маълумотларидан куриниб турибдики 2021 йилда Хитойда (2,0 минг тонна), Туркияда (2,9 минг тонна), Канадада (6,3 минг тонна) ва Россия (3 минг тонна) давлатларида 2015 йилга нисбатан асал ишлаб чикариш камайган булса, тахлил килинаётган йиллар оралотида Аргентина (20,5 минг тонна), Эрон (5,5 минг тонна), Украина (16,9 минг тонна), АК,Ш (4,7 минг тонна), Х,индистон (7,7 минг тонна) ва Миксика (5,0 минг тонна) давлатларида ишлаб чикариш кулами ошганлигини куриш мумкин.
Бирок, асал етиштиришда етакчи булган давлатларнинг барчаси хам ахоли жон бошига нисбатан тиббий меъёрлар даражасида уз давлатини табиий асалга булган талабини тулик таъминлаган холда уни экспортга йуналтира олмайди. Уз навбатида асал етиштириш буйича кучли 10 таликка кирмаган бази давлатлар хам асал экспорт килишда етакчилар руйхатида уз улушига эга булиб бормокда. Бу албатта асал сифати хамда етиштириш
технологиясининг узига хослиги ва жахон бозоридаги конюктура узгариб бориши билан изохланади.
Юкоридагиларга асосан, асал етиштиришда хажм ва сифат курсаткичларига кура етакчи давлатлар тажрибаларини мунтазам равишда урганиб бориш, улар томонидан эришилган ижобий тажрибаларни мамлакатизда куллаш имкониятларини тадкик этиш долзарблик касб этади.
Дунё асаларичилик бозорида етакчи давлатлардан бири хисобланган, узининг узок йиллик асаларичилик тажрибаси хамда уни юритишнинг самарали механизмларини жорий этган давлатлардан бири Хитой булиб, у сунгги 5 йилликда махсулот етиштиришда хам, экспорт килишда хам дунёда энг етакчи давлат саналади.
Асаларичилик Хитойда минг йиллар олдин шаклланган ва уни ривожлантириш масаласи императорлар эътибори даржасидаги мухим тармоклардан бирига олиб чикилган. Хитойда асаларичилик худудлари кесимида турлича ривожланган ва турлича узига хос ва мос булган технологияларга эга. Гарбий худудлари иклими, табиати ва усимлик дунёси Марказий Осиёнинг табиатига ухшашлиги боис, ишлаб чикариш технологияси хам якин. Аммо, Хитойда асосий асал етиштирувчи Жанубий шаркий минтакаларида асалари зотлари ва уларнинг турлари, етиштириш технологиялари хам бир-биридан фарк килади.
Жумладан, Хитойнинг иссик иклими асал йотишга таъсир килади. Асаларилар нектарни факат хаётининг дастлабки икки йилида йотадилар -кейин улар киш келмаслигини тушунадилар ва шундан сунг улар асални саклашни тухтатадилар. Натижада, асаларичилар мунтазам равишда Шимолий Хитой ёки Европадан янги асалари оилаларини сотиб олишга мажбур булишади [4].
Бугунги кунда Хитой асал ва асаларичилик махсулотларини ишлаб чикариш буйича жахонда етакчи хисобланиб, асосан арзон ишчи кучи, асалариларни купайтириш учун кулай иклим шароити туфайли улар асал
нархини сезиларли даражада пасайтирган холда, жахон бозорида ракобатлаша олди.
Хитойда ишлаб чикарилаётган асал ва тармокнинг бошка махсулотларининг факат 50 фоизи ички бозорга истеъмол килинади, колган махсулотлар эса экспорт килинади. Хитойда Европанинг йирик экспортёр кампаниялари, хусусан, Англиянинг Furest Day Lousan компанияси каби 10 га якин йирик асал экспорт килувчи компаниялар мавжуд [5].
Хитойда асал етиштириш учун моддий воситаларни бирлаштириш оркали харажатларни камайтириш максадида мавсумий оилавий кооперациялар ташкил этилади хамда улар Асаларичилар уюшмасига аъзо буладилар. Бу каби кооперацион муносабатларни давлат томонидан доимий равишда куллаб-кувватлаб келинади. Хусусан моддий техника ресурслари билан таъминловчи, асаларичилик учун техника ва асбоб -ускуналар ишлаб чикарувчи корхоналари томонидан оилавий кооперацияларга техникаларни сотиб олишда лизинг хизмати йулга куйилган булиб, уни бир нечта оила биргаликда олиши мумкин булади.
Ундан ташкари, давлат асаларичилик субъектларига санитария ва ветеринария хизмати курсатишни саклаш, янги технологияларни тарFиб этиш, сохада малакали мутахассислар тайёрлашни куллаб-кувватламокда. Ахоли бандлигини ошириш максадида иктисодий жихатдан колок худудларда асаларичиликни ривожлантириш буйича узок муддатли дастурлар ишлаб чикилган. Асал ва асаларичилик махсулотларини сотиш соликлардан озод килинган [6].
Хитойда асаларичилик махсулотларини кайта ишлаш ва бозорга чикариш билан 2 мингга якин кичик ва урта корхоналар, шунингдек, махсулот айирбошлаш йилига 15 миллион доллардан ортик булган 10 та йирик корхона иштирок этмокда. Хитой Савдо-саноат палатасига 100 дан ортик асаларичилик махсулотларини ишлаб чикариш, кайта ишлаш ва экспорт килувчи компаниялар аъзо хисобланади [7].
Мазкур мамлакатда асалариларни чанглатиш учун ижарага беришдан кура, чанглатиш мавсумида асалари сути, асалари личинкаси ва прополисни ишлаб чикариш оркали ишлаб чикарилаётган асалга нисбатан юкорирок даромад олишга урFу каратилади. Бу каби махсулотларни етиштириш ва экспорт оркали даромад олиш кенг таркалган булиб, Хитойнинг жахон бозоридаги улуши 90-95 фоизни ташкил этади.
Хитойда асаларичилик илм-фанига давлат томонидан алохида эътибор каратилаётган булиб, 2014-2020 йилларда асаларичиликка оид тадкикотлар учун жами 31,7 млн доллар (такослаш учун АК,Шда шу йуналишдаги харажатлардан 2 баробар куп) маблаF сарф этилган. Хитой кишлок хужалиги фанлар академиясига карашли асаларичилик илмий тадкикот институти ташкил этилган булиб, унинг худудлар кесимида 40 та илмий тажриба станциялари мавжуд. Ушбу тажриба станциялари асосан асаллар наслчилиги билан шуFулланади.
Шу билан биргаликда, кишлок ахолисининг билим ва куникмаларини ошириш максадида ушбу станцияларда амалий куникмаларни хамда билимларни оширишга мулжалланган 2 йиллик бепул укув курслари ташкил этилган. Хитойнинг бази худудларида асалариларнинг махсулдорлиги камлиги боис асалариларни чанглатиш учун ижарага бериш хизмати нисбатан юкори ривожланиш динамикасига эга булмокда. Хусусан, Хитойда асаларичилар томонидан 40 млрд АКШ доллар киймати [8] даги чанглатиш хизматлари курсатилади. Бу ушбу йуналишдаги кенг куламли тарFибот ва тушунтириш ишлари натижасида эришилган булиб, усимликчилик йуналишидаги хужаликларнинг мунтазам равишда билимларини ошириб бориш хисобига ушбу хизматга булган талаб янада ошиб бормокда.
Хитойда асал етиштиришда хукукий асосларига эътибор каратадиган булсак, 2006 йилгача ишлаб чикариш турли провинциялар учун ишлаб чикилган низомлар асосида тартибга солинган. 2006 йилга келиб эса,
асаларичилик тармоFи учун "Мажбурий миллий стандарт" кабул килинган. Ушбу миллий стандартнинг кабул килинишига асал ва асаларичилик махсулотларининг сифат жихатидан бузулиб бориши сабаб булган. Асаларичилик саноатининг энг кескин муаммоларидан бири сохта асал ишлаб чикариш ва ички хамда халкаро бозорларга етказиб беришдир. Норасмий хисоб-китобларга кура, ушбу холатнинг Хитой бозоридаги улуши 50-70% ни ташкил килади. Бундай "асал"ни жахон бозорига етказиб бериш Хитойнинг ташки савдо шериклари олдидаги ишончини пасайтиради [7].
Мамлакатда соFлом ракобатни таъминлаш максадида 1991 йилда "асални экспорт килишни субсидиялаш сиёсати" бекор килинган булиб, натижада мамлакатга хорижий компанияларнинг кизикиши ортган холда экспорт килувчи йирик корхоналарнинг кириб келишига туртки берган.
Умуман олганда асаларичилик тармоFини баркарор ривожлантиришда ушбу тармок ривожланган давлатлар тажрибалари курсатишича сохани ривожлантиришнинг асосий дастаклари сифатида конунчилик асосида тартибга солиш, илм-фанни ривожлантириш, шунингдек, моддий-техник базасини мустахкамлаш йуналишларига эътибор каратилмокда. Мамлакатимиз шароитида хам бу борада бир катор ислохотлар амалга оширилган булиб, олиб борилаётган ислохотлар куламини янада ошириш максадида тадкик этилган давлатларнинг куйидаги тажрибаларини жорий этиш таклиф этилади. Жумладан:
- асал етиштириш учун моддий воситаларни бирлаштириш оркали харажатларни камайтириш максадида мавсумий оилавий кооперациялар ташкил этиш ва уни давлат томонидан куллаб кувватлаш;
- асаларичилик илм-фанига молиявий ресурслар ажратиш, худудларда асаларичилик станцияларни ташкил этиш;
- кишлок ах,олисининг билим ва куникмаларини ошириш максадида ушбу станцияларда амалий куникмаларни хдмда билимларини оширишга мулжалланган 2 йиллик бепул укув курслари ташкил этиш;
Хулоса килиб килиб айтганда асаларичилик тармоFи ривожланган давлатлар тажрибаси курсатишича мамлакатимизда тармокни ривожлантиришнинг хукукий, ташкилий ва иктисодий асослари етарли даражада самарали ташкил этилмаган булиб, авволо тартибга солишнинг миллий тизимини ишлаб чикиш максадга мувофик.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Л.Л.Лангстрота. Схема современного пчеловодства. Энциклопедия пчеловодства - библиотека пчеловода. http://paseka.pp.ru/pchela-i-ulej/758-skhema-sovremennogo-pchelovodstva.html
2. Мед (мировой рынок). Крупнейшие производители меда. https://www.tadviser.ru/index.php
3. Мировой рынок мёда. Статистика по странам. www.pchelovod.info
4. Как это делают в других странах: пчеловодство в Китае. https://agrarii.com/kak-eto-delayut-v-drugih-stranah-pchelovodstvo-v-kitae/
5. Пчеловодство в Китае. https://zen.yandex.ru/media/upchel/pchelovodstvo-v-kitae-60368e821e7ab429baf243cf
6. Пчеловодная индустрия Китая. https://www.apiworld.ru/1463774718.html
7. Farmanov , J. Z., Rimboyeva , N. X. qizi, & Rimbayeva , G. X. qizi. (2023). QISHLOQ XO'JALIGINI RAQAMLASHTIRISHDA XORIJ TAJRIBASIDAN FOYDALANISH. GOLDEN BRAIN, 1(1), 231-236. Retrieved from
8. Farmanov J. UKRAINIAN EXPERIENCE IN DEVELOPING THE BEEKEEPING NETWORK IN OUR COUNTRY //European International Journal of Multidisciplinary Research and Management Studies. - 2022. - T. 2. -№. 09. - S. 66-69.
9. Shodiev B.T. PRIORITETNblE NAPRAVLENIYa EFFEKTIVNOGO ISPOLZOVANIYa PASTBIЩ // Ekonomika i sotsium. 2022. №10-1 (101).
URL: https://cyberleninka.ru/article/n/prioritetnye-napravleniya-effektivnogo-ispolzovaniya-pastbisch (data obra^eniya: 28.02.2023). 10. Dustova M. COINS TO CRYPTOS: TRACING THE THREADS OF ECONOMIC TRANSFORMATION //Iqtisodiyot va ta'lim. - 2023. - T. 24. - №. 5. - C. 78-82.