CC BY
5
УДК 81.373.211.5
Т. А. Кахно
Асшрант кафедры беларускай i рускай фшалогп, УА «Мазырсш дзяржауны педагапчны ушверсиэт iмя I. П. Шамяшна», г. Мазыр, Рэспублiка Беларусь Навуковы шраушк: Солахау Аляксей Васiльевiч, кандыдат фiлалагiчных навук, дацэнт
АСАБЛ1ВАСЦ1 ЭРГАНШП ЕЛЬСКА
У артикуле разглядаюцца эрготмы г. Ельска. Сярод iх вылучаюцца аднакампанентныя, двухкампанентныя i шматкампанентныя назвы. Аднакампанентныя эргонiмы утвораны атмгзацыяй апелятыва, трансатмгзацыяй i абрэвiяцыяй, двухкампанентныя - атмгзацыяй апелятыва. Паходзяць гадотмы ад iмëнау жывых iстот, найменняу неадушаулёных прадметау, слоу-характарыстык аб'екта. Большасць эрготмау засведчана на рускай мове - 98 (73,7 %). Беларусюя назвы складаюць 14 адзтак (10,6 %), руска-беларусюя - 19 (14,3 %), англтсюя -1 (0,7 %).
Ключавыя словы: эрготм, эрганiмiя, анiмiзацыя, абрэвiяцыя, апелятывы, трансанiмiзацыя.
Уводзшы
Эргошмы маюць усе рысы ошмау: яны служаць для канкрэтнага наймення прадметау i вылучаюць асобны прадмет з шэрагу аднародных; выконваюць усе функцьи уласнага iмя; у iх часта адсутнiчае сувязь з паняццем, якое ляжыць у аснове наймення; у iх складзе могуць знаходзщца словы розных часцiн мовы [1].
Ва успрыманш гарадскога экстэр'ера яны адыгрываюць важную ролю, ствараючы яго пэуны рэкламны i моуны воблж. Эргонiмы - гэта уласныя iмëны дзелавых аб'яднанняу людзей, у тым лiку саюзау, арганiзацый, устаноу, карпарацый, прадпрыемствау, супольнасцей, гурткоу [2].
Эргошмы уяуляюць сабой сютэму, якая фармiруе моуны выгляд сучаснага беларускага горада, адлюстроувае яго пэуны каларыт, гарадскую лiнгвакультуру, таму, на наш погляд, неабходна ствараць апiсанне такiх найменняу i спосабау iх утварэння, каб прасочваць уплыу на беларускую культуру.
Мэта даследавання - вызначыць структурныя асаблiвасцi эргонiмаУ горада Ельска, iх паходжанне, мову выражэння.
Метады 1 метадалог1я даследавання
Метадалапчнай асновай вызначэння i апiсання спосабау словаутварэння эргонiмаУ Ельска, класiфiкацыi назвау прааналiзаваных аб'ектау з'яуляецца сiстэмны падыход, у межах якога выкарыстоуваюцца метады даследавання навуковай лiтаратуры, апiсальны, статыстычны, лекака-семантычны, параунальна-супастауляльны.
Фактычны матэрыял даследавання складаюць эргошмы г. Ельска, сабраныя самастойна.
Выимк даследавання 1 1х абмеркаванне
Ельск - горад, цэнтр Ельскага раёна у Гомельскай вобласщ, знаходзiцца за 177 км ад Гомеля, за 32 км ад Мазыра [3].
У г. Ельску намi выяулена 133 эргошмы. Гэта назвы:
1) мунщыпальных устаноу: Ельская районная энергоинспекция, Ельское ПМС, Отделение почтовой связи № 2 РУП Белпочта / Белпошта, Прокуратура Ельского района Гомельской области, Управление по труду, занятости и социальной защите, ЗАГС, Отдел внутренних дел Ельского райисполкома, МШцыя, Ельский районный исполнительный комитет / Ельск раённы выканаучы камтэт, Ельский районный Совет депутатов / Ельск раённы Савет дэпутатау, Ремезовский сельский исполнительный комитет / Рамязоуск сельск выканаучы камтэт, Ремезовский сельский Совет депутатов / Рамязоусю сельск Савет дэпутатау, Управление сельского хозяйства и продовольствия, Ельскае раённае спажывецкае таварыства, Ельск раённы цэнтр арган1зацьп вольнага часу насельтцтва i метадычнай работы, Редакция газеты «Народны голас», Гомельоблдорстрой, Ельская районная государственная инспекция по семеноводству,
© Кахно Т. А., 2023
карантину и защите растений, Ельский участок электросвязи, Отделение по охране объектов в гг. Ельск, Наровля Мозырского отдела департамента охраны / Аддзяленне па ахове аб 'ектау у гг. Ельск, Нароуля Мазырскага аддзела дэпартамента аховы - усяго 19 назвау, з яшх 9 -на рускай мове, 8 - на беларускай i рускай мовах, 2 - на беларускай мове;
2) цэнтрау адукацьп i культуры: Ясли-сад-базовая школа / Ясл^сад-базавая школа, Ясли-сад № 1 /Яслг-сад № 1, Ясли-сад № 2 /Яслг-сад № 2, Ясли-сад № 4 /Яслг-сад № 4, Ясли-сад № 5 / Ясл1-сад № 5, Ельская районная детско-юношеская спортивная школа / Ельская раённая дзщяча-юнацкая спартыуная школа, Средняя школа № 1 / Сярэдняя школа № 1, Средняя школа № 2 / Сярэдняя школа № 2, Ельская районная гимназия /Ельская раённая ггмназгя, Ельская вспомогательная школа-интернат / Ельская дапаможная школа-ттэрнат, Детская школа искусств, Ельская раённая цэнтральная бгблгятэка, Раённая дзщячая бгблгятэка, Краязнаучы музей, Ельскi раённы цэнтр рамёствау, Выставочный зал, Мозырская автошкола ДОСААФ, Центр подготовки, повышения квалификации и переподготовки рабочих управления сельского хозяйства и продовольствия Ельского райисполкома / Цэнтр падрыхто^ут, павышэння квалiфiкацыi i перападрыхтоук рабочых упраулення сельскай гаспадарю i харчавання Ельскага райвыканкама, Городской дом культуры «Колос» / Гарадст дом культуры «Колас» - усяго 19 назвау, у т. л. 12 - на рускай i беларускай мовах, 4 - на беларускай, 3 - на рускай;
3) устаноу аховы здароуя: Аптека, Аптэка, Ельская центральная районная больница, Лаборатория центра гигиены и эпидемиологии - усяго 4 назвы: 3 на рускай, 1 - на беларускай мовах;
4) прадпрыемствау: Ельский участок ЧУП «Мозырские молочные продукты», Ельская мебельная фабрика, Хлебозавод, Коммунальное полиграфическое унитарное предприятие «Колор», Ельский консервный завод - усяго 5 назвау на рускай мове;
5) фшансавых цэнтрау: Беларусбанк - усяго 1 назва на рускай мове;
6) магазшау харчовых таварау: Визит, Родны кут, Дары от Зари, Василёк, Полесье, Сваты, Печки-лавочки, Евроопт Super, Свежий хлеб, Сладкая фея, Продукты, ЭкономЪ, Копеечка, Калi ласка, Жар-птица, Фирменный магазин Гомельского винодельческого завода, Сябры - усяго 17 назвау: 13 - на рускай мове, 3 - на беларускай мове, 1 - на рускай i англшскай мовах;
7) магазшау адзення i абутку: Престиж, Максим, Амелия, Силуэт - усяго 4 назвы на рускай мове;
8) цырульняу i магазшау касметыш: парикмахерская «Каприз», парикмахерская «Натали», магазин косметики «Ирма», парикмахерская «Royal Beauty» - усяго 4 назвы: 3 -на рускай мове i 1 на англшскай мове;
9) штэрнэт-цэнтрау, магазшау сувяз1 i тэхнш: Белтелеком, Технолюкс - усяго 2 назвы на рускай мове;
10) магазшау мэбл1 i будаунщтва: Домовой, Домолюкс, Ручеёк, Домино, Строймастер -усяго 5 назвау на рускай мове;
11) ушверсальных магазшау: Соседи - усяго 1 назва на рускай мове;
12) магазшау гаспадарчых таварау: Хозтовары, Твой дом - усяго 2 назвы на рускай мове;
13) рэлтйных устаноу: Храм Святой Живоначальной Троицы, Церковь христиан веры Евангельской «Благодать», Церковь Христиан Адвентистов Седьмого Дня, Рыма-Каталщкая парафiя Святога Якубау Ельску - усяго 4 назвы: 3 - на рускай мове i 1 - на беларускай мове;
14) устаноу гандлю i рынкау: Три цены, Полиграфист, Любимый город, магазин пиротехники «Взрыв эмоций», магазин подарков «Мегаполис», Рынок - усяго 6 назвау на рускай мове;
15) шшага абслугоування насельнщтва: гасцтща «Ельскае», Фотостудия, Ремонт одежды, Городская баня - усяго 4 назвы: 3 - на рускай мове, 1 - на беларускай;
16) рэстаранау, кафэ, барау: ресторан «Ельск», кафе «Улыбка», кафе «Людмила», кафе «Встреча», кафе «Надежда» - усяго 5 назвау на рускай мове;
17) месцау правядзення вольнага часу (клубы, 1гравыя цэнтры, дз1цячыя пляцоуш): Парк культуры и отдыха, Ночной клуб, кинотеатр «Дружба», Центральный стадион - усяго 4 назвы на рускай мове;
18) аб'ектау транспартнай шфраструктуры: Аутастанцыя Ельск, чыгуначны вакзал «Ельск» - усяго 2 назвы на беларускай мове;
19) указальшкау прыпынкау: Красный Пильщик, Магазин «Радуга», Коммуна, Магазин «Полесье», Автостанция, Агросервис, Рынок, Улица Гагарина, Детский сад № 3, Кинотеатр «Дружба», Улица Ломоносова, ПМК 96, Средняя школа № 2, Центральный стадион, КСМ,
Районная больница, Пл. Ленина, Школа-интернат, Улица Козинцева, Улица Карповича, Улица Матюшенко, Улица Бернацкого, Кладбище, Улица Пушкина, М-н «Полесье» - усяго 25 назвау на рускай мове.
Эргошмы выконваюць розныя функцьп: щэнтыфжацыйна-дыферэнцыруючую, намшатыуную, дэнататыуную, агшфшатыуную, iнфармацыйную, рэкламную, мемарыяльную i агiтацыйную [4]. Для больш эфектыунага выканання функцый эргошмы павшны мець назву, якая легка запамшаецца, з'яуляецца асацыятыунай i матываванай, складаецца з аднаго слова або кароткай фразы. Таму усе эргошмы г. Ельска можна падзял1ць на аднакампанентныя, двухкампанентныя i шматкампанентныя.
Да аднакампанентных адносяцца эргошмы, як1я складаюцца з аднаго слова. У Ельску тагах адзшак 51 (38,3 %): ЗАГС, Гомельоблдорстрой, Аптэка, Беларусбанк, Продукты, Натали i шш. Большасць з ix, 30 адзшак (58,8 %), утворана анiмiзацыяй апелятыва: Встреча, Улыбка, Полесье i iнш. Высокая прадуктыунасць гэтага спосабу тлумачыцца лепшай эфектыунасцю выканання найменнямi сваix функцый i эканомiяй моуных сродкау. Чацвертую частку аднакампанентных эрготмау складаюць назвы, утвораныя спосабам абрэв1яцып (25,5 %). Аднак абрэв1яцыя не з'яуляецца характэрнай рысай эрганiмii Ельска, пакольш так1х назвау толькi 13 са 133 (9,7 %); яны больш характэрныя для дзяржауных устаноу, найменш як1х часта выкарыстоуваюцца насельнщтвам у жыцщ: ЗАГС, Гомельоблдорстрой, Хлебозавод, Белтелеком i iнш. Шляхам трансанiмiзацыi утворана только 8 найменняу: Максим, Ирма, Людмила i iнш. Часцей за усе гэта назвы кафэ i магазшау, на шыльдах яшх, менавiта, уладары захавал1 памяць пра сябе або блiзкix.
Двухкампанентныя эргошмы - канструкцын, як1я складаюцца з двух слоу. Яны больш поуна i падрабязна, чым аднакампанентныя назвы, характарызуюць пэуную установу. У Ельску да ix адносяцца 34 адзiнкi: Краязнаучы музей, Выставочный зал, Свежий хлеб, Взрыв эмоций, Центральный стадион i шш. Асноуная частка найменняу (91,2 %), утвораная шляхам анiмiзацыi апелятыва, складае словазлучэннi мадэлi назоутк + назоутк (Ремонт одежды) i прыметтк + назоутк (Краязнаучы музей, Любимый город, Ночной клуб). Таксама есць спалучэнш лiчэбнiк + назоутк (Три цены), прыметтк + абрэвiятура (Ельское ПМС), абрэвiятура + лiчэбнiк (ПМК 96), устойтвы выраз (Кал1 ласка). Двухкампанентныя эргошмы Ельшчыны часцей за усе сустракаюцца сярод назвау указальшкау прыпынку транспарту (16 адзшак) i сярод назвау магазшау (9 адзшак).
Шматкампанентныя эргошмы, а ix у Ельску 47 (35,3 %), змяшчаюць у сва1м складзе тры i больш слоу. Так1я вял1к1я назвы з'яуляюцца больш xарактэрнымi для дзяржауных устаноу, функцый як1х акрэсл1ваюцца на спецыяльных шыльдах. Яны не выконваюць рэкламную функцыю, таму так1м установам не патрэбна легкая i прыемная назва: Ельская районная энергоинспекция, Ельская районная гимназия / Ельская раённая ггмназгя, Ельская центральная районная больница, Храм Святой Живоначальной троицы, Парк культуры и отдыха i шш.
У эргошмах, яшя не адносяцца да дзяржауных устаноу, пераважаюць уласныя вобразныя назвы з адпаведнымi удакладненнямг магазин «Полесье», парикмахерская «Royal Beauty», магазин пиротехники «Взрыв эмоций» i шш. Яны, па-мастацку аформленыя, робяць заяуку на стварэнне пэунага лшгвютычнага i мастацкага воблiка горада. А. Супяранская падзяляе найменнi устаноу, аргашзацый на 3 групы паводле паходжання [5]. Услед за ей мы вылучаем эргонiмы Ельска у наступныя групы:
1) эргошмы, утвораныя ад iмëнау жывых ютот i аб'ектау, як1я успрымаюцца як жывыя: магазин «Сладкая фея», магазин «Жар-птица», магазин одежды «Максим», магазин одежды «Амелия», парикмахерская «Натали», магазин косметики «Ирма», магазин «Домовой», кафе «Людмила», кафе «Надежда» - усяго 9 назвау. Сярод гэтых найменняу выдзяляюцца утвораныя ад антрапотмау (Максим, Амелия, Натали, Ирма, Людмила, Надежда) - 6 назвау; ад назвау мiфiчныx ютот (Сладкая фея, Домовой, Жар-птица) - 3 назвы, адна з яшх падаецца са словам-характарыстыкай. Таюя назвы у сваей аснове не маюць шякай матывацый i самi па сабе не гавораць аб тым, для чаго служыць пэуная установа. Дапамагае арыентавацца слова-щэнтыфшатар «магазин», «парикмахерская», «кафе». У асобным выпадку частковую матывацыю дае слова-характарыстыка або асацыяцыя: Домовой - звязаны з таварамi для дома (аднак з бытавымi цi будаунiчымi невядома); Сладкая фея - прадаецца нешта салодкае, ласунк1; Жар-птица - гатовая прадукцыя з мяса птушш (цi тавары для птушак);
2) эргошмы, утвораныя ад найменняу неадушаулëныx прадметау: Родны кут, Дары от Зари, Василёк, Печки-лавочки, Свежий хлеб, Продукты, Копеечка, Фирменный магазин Гомельского винодельческого завода, Ручеёк, Домино, Хозтовары, Твой дом, Любимый город, магазин подарков
«Мегаполис», Рынок, Фотостудия, Городская баня, Парк культуры и отдыха, Ночной клуб, Центральный стадион - усяго 20 назвау. Сярод гэтых найменняу вылучаецца большая колькасць двух- i шматкампанентных назвау (50 %) у параунант з астаттт групамт Гэта часткова абумоулена дадатковай матывацыяй, якую даюць словы-характарыстык1, а таксама уздзеяннем на эмацыйны стан чалавека. Напрыклад, у назвах магазшау Родны кут, Твой дом, Любимый город словы-характарыстыш «родны», «твой», «любимый» фарм1руюць станоучыя эмоцын у пакупшкоу. У назвах Дары от Зари, Свежий хлеб, Городская баня, Центральный стадион i шш. словы-характарыстыш даюць дадатковую шфармацыю. Напрыклад, у назве магазша «Дары от Зари» слова «дары» шякай матывацын i шфармацын не нясе, аднак слова «Заря» мясцовым жыхарам гаворыць, што у магазше прадаюцца прадукты жывёльнага паходжання («Заря» - саугас-камбшат мяса-малочнага к1рунку). Сярод аднакампанентных назвау (10 адзшак) пераважаюць нематываваныя назвы: Василёк (харчовы магазш), Печки-лавочки (харчовы магазш), Копеечка (харчовы магазш), Ручеёк (будаушчы магазш), Домино (будаушчы магазш), Мегаполис (магазш падарункау) -6 найменняу. Без разгорнутага слова-вдэнтыфжатара «магазин подарков», «магазин продуктов» прызначэнне магазша застаецца незразумелым. Тольк1 4 назвы маюць празрыстую матывацыю: Продукты, Хозтовары, Рынок, Фотостудия;
3) эргошмы, утвораныя ад слоу-характарыстык аб'екта, у т. л. словы-характарыстыш:
а) чалавека: Сваты, Сябры, Силуэт, Строймастер, Соседи, Полиграфист (6 назвау);
б) прадпрыемства: Евроопт Super, ЭкономЪ, Престиж, Технолюкс, Домолюкс, Три цены, Ремонт одежды (7 назвау);
в) эмацыянальнага i ф1з1чнага стану: Каприз, Royal Beauty, Взрыв эмоций, Улыбка (4 назвы);
г) прасторавага размяшчэння: Полесье, Ельскае, Ельск (3 назвы);
д) чалавечых адносшау: Визит, Калi ласка, Встреча, Дружба (4 назвы) - усяго 24 назвы.
Эргошмы гэтай групы у пераважнай большасщ не маюць шякай матывацын i без слова-
вдэнтыфжатара не даюць шякай шфармацыт Тольк1 5 назвау (20,8 %) адпавядаюць прызначэнню аргашзацы1: Строймастер (будаушчы магазш), Полиграфист (магазш палнраф1чнай прадукцын), Технолюкс (магазш «люксавай», лепшай тэхнш), Домолюкс (магазш лепшых дамашшх таварау), Ремонт одежды (аргашзацыя, якая займаецца рамонтам адзення). Два найменш (8,3 %) часткова раскрываюць прызначэнне магазша i са словам-вдэнтыфжатарам «парикмахерская», «магазин пиротехники» складаюць пэуную матывацыю: парикмахерская «Royal Beauty», магазин пиротехники «Взрыв эмоций».
Заключэнне
Эргошмы Ельска у цэлым выконваюць сваё прызначэнне i вдэнтыф1куючую функцыю. Найбольш поуна раскрываюць характар прызначэння аб'екта шыльды дзяржауных аргашзацый: мунщыпальных устаноу, цэнтрау адукацын i культуры, устаноу аховы здароуя, прадпрыемствау, фшансавых цэнтрау, рэлтйных устаноу, аб'ектау транспартнай шфраструктуры, указальшкау прыпынку. Большасць шыльдау названых устаноу не змяшчае вобразнага кампанента, вызначаецца адназначнасцю: Прокуратура Ельского района Гомельской области, Ельский участок электросвязи, Ельск раённы цэнтр рамёствау, Ельский консервный завод, Беларусбанк i шш.
Шыльды камерцыйных аргашзацый у пераважнай большасщ (62,3 %) не захоуваюць у сабе шфармацыю аб прапанаваных паслугах, не з'яуляюцца матываванымг Частковую матывацыю захоуваюць 6 назвау аргашзацый (11,3 %), i тольш 14 найменняу (26,4 %) маюць празрыстую матывацыю.
У эргашмп г. Ельска пераважаюць назвы на рускай мове - ташх адзшак 98 (73,7 %). Зауважаецца яунае ннараванне арыгшальных беларуск1х назвау - тагах найменняу толью 14 (10,6 %). Двухмоуных назвау у горадзе 20 (15 %): сярод 1х тольш 1 руска-англшская (Евроопт Super). Руска-беларусшя назвы характэрны для мунщыпальных устаноу i цэнтрау адукацып i культуры. Пакольш на тэрыторы1 кра1ны дзве афщыйныя мовы, дзяржауныя установы у большасщ выкарыстоуваюць 1х рауназначна.
Ул1чваючы тое, што у мнопх выпадках беларуск1я назвы ад руск1х у нашсанш адрозшваюцца тольк1 адной-дзвюма лггараш, лёгка было б змянщь некаторыя, каб яны заставался зразумелыш ус1м: Василёк ^ Ваалёк, Полесье ^ Палессе, Домовой ^ Дамавк, Встреча ^ Сустрэча i шш. Праз таюя назвы горад атрымае пэуны беларуск1 каларыт, а зразумець таыя найменш зможа любы беларуска- i рускамоуны чалавек.
Асобна трэба адзначыць мову надшсау на прыпынках. На уах шыльдах прыпынкау выкарыстана выключна руская мова. Гэта не з лепшага боку характарызуе рэкламны воблiк тыповага беларускага горада. Магазин «Полесье», Автостанция, Агросервис, Рынок, Улица Гагарина, Районная больница i шш. - усе гэтыя назвы амаль аднолькава гучаць на рускай i беларускай мовах i пры напiсаннi па-беларуску мелi б адметны беларуск1 каларыт: Магазт «Полесье», Аутастанцыя, Аграсервгс, Рынак, Вулща Гагарына, Раённая бальтца.
СП1С АСНОУНЫХ КРЫН1Ц
1. Язык современного провинциального города: лингвокультурологическое исследование (на материале города Пензы) : моногр. / Г. И. Канакина [и др.] ; под ред. Г. И. Канакиной. -2-е изд., перераб. и доп. - Пенза : Изд-во ПГУ, 2014. - 280 с.
2. Подольская, Н. В. Словарь русской ономастической терминологии / Н. В. Подольская. -2-е изд., перераб. и доп. - М. : Наука, 1988. - 192 с.
3. Ельск // Беларус. энцыклапедыя : у 18 т. - Мшск : БелЭн, 1996-2004. - Т. 6 : Дада1зм -застава / гал рэд. П. Пашкоу. - 1998. - С. 387.
4. Кавалёва, А. В. Анiмiзацыя як спосаб утварэння эргошмау Мазыршчыны / А. В. Кавалёва // Сучасныя праблемы анамастыш (да 85-годдзя прафесара В. П. Лемцюговай) / Цэнтр даследавання беларускай культуры, мовы i лiтаратуры НАН Беларусi ; рэдкал.: А. М. Лапцёнак [i шш.]. - Мiнск : Беларуская навука, 2022. - 403 с.
5. Суперанская, А. В. Общая теория имени собственного / А. В. Суперанская. - М. : Изд-во ЛКИ, 2007. - 192 с.
Паступгу у рэдакцыю 19.10.2022 E-mail: [email protected]
T. A. Kakhno
THE PECULIARITIES OF THE ERGANIMIA OF YELSK
The article discusses the ergonyms of the town of Yelsk. One-component, two-component and multicomponent names stand out among them. One-component ergonyms are formed by onimization of the appellative, transonymization and abbreviation, two-component ones are formed by onimization of the appellative. Hodonyms originate from the names of living beings, names of inanimate objects, and words denoting characteristics of the object. The majority of ergonyms are attested in Russian-98 (73,7 %). Belarusian names make up 14 units (10,6 %), Russian-Belarusian - 19 (14,3 %), English -1 (0,7 %).
Keywords: ergonym, ergonymy, onimization, abbreviation, appellatives, transonymization.
