CC BY
50УДК 82.521.145«13/18»
Абдульвапов Н.Р.
КЪЫРЫМТАТАР ЭДЕБИЯТЫНДА ТАРИХ ТЮШЮРМЕ САНАТЫ
Аннотация. Макъаледе къырымтатар эдебиятындаки тарих тюшюрме санатынынъ инкишафына даир умумий бильгилер берильмектедир. Санат Кырым ханлыгъы девринде буюк илерлеме корип, XX а. башына къадар яшагъандыр. Тарихлернинъ эдебий дегери иле бирликте буюк тарихий эмиети де бардыр.
Анахтар сёзлер: диван шиири, китабе, тарих тюшюрме санаты.
Абдульвапов Н.Р.
ИСКУССТВО ХРОНОГРАММЫ В КРЫМСКОТАТАРСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
Аннотация. В статье представлена краткая история развития в крымскотатарской литературе жанра поэтической хронограммы. Данная традиция получила особое развитие в период Крымского ханства и продолжала существовать вплоть до начала XX в. Тексты с хронограммами, наряду с литературной ценностью, представляют и значительный историографический интерес.
Ключевые слова: поэзия дивана, эпиграфическая надпись (китабе), искусство поэтической хронограммы.
Abdulvapov N.R.
ART OF CHRONOGRAM IN THE CRIMEAN TATAR LITERATURE
Summary. The article presents a brief history of the chronogram poetic genre in the Crimean Tatar literature. This tradition has been particularly developed in the period of the Crimean Khanate and persisted until the beginning of XX century. Texts with chronogram, alongwith their literary value are of the significant historiographical interest.
Keywords: divan poetry, epigraphic inscription (kitabe), the art of poetical chronogram.
Тарих тюшюрме санаты - даа чокъ эбджед эсабына1 эсасланып, бир келиме, сёз терки-би, джумле я да бир бейит тертип этмек иле бирде-бир вакъианынъ юзь берген сенесини косьтермек санатыдыр. Тюшюрильген тарих (хронограмма), эсасен, бир манзуменинъ сонъунда ер алыр ве бир тарихий факткъа ишарет этер. Бу фактлар чешитли олур: сиясий тарих, ичтимаий ве медений аят, бир инсаннынъ шахсий аяты (догъумы, тасильге башлама-сы, макъамгъа тайини, фаалиети, олюми ве ве иляхре), мимарий япылар ве саире. Тарихлар, бойледже, эм шиир (эдебият), эм де тарих джеэтинден дикъкъат чекер.
Тарих тюшюрме санаты арап эдебиятында буюк рагъбет корьмеди, иран эдебиятында исе чокъ севильди. Тюркче тарихларны алсакъ, билингенлерден энъ эскиси XIV а. аиттир. Санат XV а. Орта Асияда олдукъча илерледи, Истанбулнынъ фетхинден сонъ (1453 с.) османлы эдебиятында буюк инкишаф корьди, айны шу османлы эдебиятында да XVIII асырда кенди зирвесине етишти. Тюрк эдебиятында санатнынъ энъ мешур исми оларакъ Аданалы Сеййид Осман Сюрури (1752-1814, эки бинъге якъын тарих тюшюрди) сайылыр, дигер уста муверрихлернинъ (тарих тюшюриджилерининъ) арасында Бурсалы Хашими (XVI), Эдирнели Назми (о. 1559-дан сонъра, 364 тарих муэллифи), Мустафа Джинани (о. 1595, 209 тарих муэллифи), Сюнбюльзаде Вехби (о. 1809) ве Антепли Айнининъ (о. 1837, 600 дживарында тарих тюшюрди) адлары анъылыр. Бу шаирлер, айрыджа, ортагъа къойгъан тарих чешитлери джеэтинден де дикъкъат чекмектедирлер [1].
Тарихлар эки къысым олур. Бир къысмы, язылгъаны иле китабеге чеврилир, яни даа чокъ таш левхада къазылып (оюлып, язылып), джами, медресе, текие, сарай, кёшк, амам, копюр, чешме киби япыларда ве башташларда ерлештирилир. Экинджи ве даа буюк бир къысмы исе къатты мадделерде къазылмаз, шаирлернинъ «Диван»ларында ве дигер ки-тапларда ер алыр.
Тарихларнынъ бир сыра чешитлери бар, булардан энъ яйгъын олгъанлары шулардыр: там, нокъталы (менкъут, муджевхер), нокътасыз (мухмель), таъмиели, къатмерли (дю-та (эки къат), се-та (учь къат), ра-та (дёрт къат)), лафзен, лафзен ве манен. Тарих тюшюрме, табий, буюк усталыкъ талап этер, базы чешитлерде, мисаль, таъмиели тарихлер-де шаирлер тарафындан сонъ дередже буюк меарет косьтерилир эди.
Къырымтатар эдебиятында тарих тюшюрме санатынынъ сайысыз мисаллерине растке-лине. Хусусан Къырым ханлыгъы (XV-XVIII aa.) девринде бу санатнынъ олдукъча инки-шаф эткенини коремиз. Девлет йыкъылгъан сонъ да, аньане сёнмей, диван шиири тарзында язгъан базы шаирлернинъ эсерлеринде яшамагъа девам эте. Билинген сонъ орьнеклери XX а. башына аиттир.
'Тарих тюшюрме санаты эбджед элифбеси эсасында къурулгъандыр. Бу элифбе - ислямий тюрк арифлерининъ, билинген элифбе сыралышындан гъайры, эдебиятта къулланылгъан бир хусусий элифбе тертибидир. Эбджед тертибиндеки эр бир ариф, 1-ден башлаяракъ 1000-ге къадар бирер, онар ве юзер сайыгъа (ракъамгъа) къаршы тутулгъан, яни эр бир арифнинъ сайы дегери, ракъам къаршылыгъы бельгиленгендир. Бойле бир элифбенинъ арифлерини къолайджа эзберлемек ве хатырда тутмакъ ичюн секиз хусусий келиме тертип этильен: эбджед, хеввез, хутти, келемен, сафес, къарашет, сеххаз, дазыгъ. Бу келимелерден биринджиси, элифбенинъ ильк дёрт арифининъ адларындан мейдангъа кельген эбджед сёзю тертипнинъ ады олгъандыр.
Эдебият ве тарих къарышымы олгъан тарих тюшюрме санатынынъ бугуньки Къырым тарихчылыгъы ичюн де буюк эмиети бардыр. Билингени киби, къырымтатар тарихынынъ сонъки эки бучукъ асырлыкъ деври сонъ дередже фаджиалы олгъандыр. 1783-тен сонъра юзь берген муаджерет, юзлернен кой ве къасабаларнынъ бошалмасы, даа сонъра совет ре-жимининъ динге къаршы башлаткъан дженки, II Дюнья дженки заманында юзден зияде Къырым коюнинъ фашистлер тарафындан якъылмасы, къырымтатарларнынъ 1944 с. сюргюни - бутюн буларнынъ нетиджесинде сайысыз кой, джами ве месджитлернинъ, бинълердже мезарлыкъларнынъ (булар аман-аман тамамы иле ёкъ этильди) ер юзюнден силинмеси, эльбетте, пек чокъ тарихлы башташ ве китабелернинъ, бу чокъ къыйметли ар-тефактларнынъ ёкъ олмасына себеп олгъандыр. Бунъа чешитли мундериджели (шиир, та-рих, диний илимлер, тасаввуф ве саире) сайысыз эльязмаларнынъ да гъайып олгъаныны иляве этмелимиз. Къырымтатар медениетининъ огърагъан бу тахрибаты нетиджесинде онынъ маддий-маневий абиделерининъ чогъу махв олды денильсе, ич мубалягъа олмаз. Бутюн булар козь огюне алынса, кунюмизге еткен китабелернинъ ве базы «Диван»лар иле дигер китапларда сакъланып къалгъан тарихларнынъ къыймети даа эйи анълашылыр.
Къырымтатар эдебиятшынаслыгъында махсус тарих тюшюрме санатына багъышлангъан языларгъа расткелинмемектедир. Лякин айры, я да белли бир сайыда орь-неклерге ер берильген менбалар ёкъ дегиль. Буларнынъ арасында, айрыджа, 1849 с. дюнья юзюни корьген «Багъчасарайдаки арапча ве тюркче китабелер» (азырлагъан: Борзенко А.А., Домбровский Ф.М., Кузьмин В.Н., Негри А.Ф.) адлы чалышманы анъар эдик, бунда, шу джумледен, Хансарай комплексиндеки япыларда расткельген бир чокъ хронограммалы китабелернинъ метинлерине ер берильгендир [2].
Сонъ девир араштырмаджыларындан Къырымдаки тарих тюшюрме санаты орьнекле-рини энъ сыкъ ве энъ чокъ анъгъан - Тюркиели Николь ханым Канчал-Ферраридир, мевзу-мыз иле алякъалы онынъ, айрыджа, «Saray'a bagli bir cami ve haziresi: Kirim Hanhgi'nin payitahti Bah9esaray'daki Hansaray'in haziresi» [3] ве «Kirim'dan Kalan Miras: Hansaray» [4] адлы къыйметли чалышмаларыны къайд этер эдик.
Къырымтатар араштырмаджыларынынъ языларыны исе алсакъ, ильк эвеля, тари-хларгъа ер берильген Э.Шемьи-заденинъ [5, с. 115-116], К. Къонъуратлы иле Р. Фазыл-нынъ [6] ве Р.Фазыл иле С. Нагъаевнинъ [7, с. 146-149] чалышмаларына ишарет этер эдик. Буларгъа там мевзу иле алякъалы бизим де бир къач макъалемизни къошар эдик, шу джумледен: мешур «Багъчасарай чешмесиндеки» хронограммалы бир китабеге [8], Къырым Ге-рай ханнынъ (о. 1769) тарихлы башташ язысына [9] ве Хансарайдаки «Емиш одасында» («Алтын ода») ер алгъан тарихлы бир къасидеге [10] даирдир. Топлу шекильде хронограммалы китабелер анъылгъан даа бир макъале - Г. Налбандованынъ 1999 с. «Günsel» медж-муасында бастыргъан «Эвлия Челебининъ «Сеяат-намеси»нде къырымтатар диван эдебия-тына даир бильгилер» серлевалы макъалесидир [11].
Тарих тюшюрме санатынынъ къырымтатар эдебиятындаки орьнеклери иле алякъалы менбалар акъкъында айтаджакъ олсакъ, булар аз я да етерсиз сайыладжакъ киби дегиллер. Шуны да къайд этмелимиз ки, тарихлар булундыргъан бу менбалар ве айры орьнеклернинъ сайысы сонъ йылларда эп артмакътадыр.
Мисаль, чешитли мимарий япылар иле башташларда ер алгъан тарихларны алайыкъ. Буларнынъ энъ зенгин менбасы Багъчасарайдаки Хансарай комплексидир: мындаки айры биналарда ве мезарлыкъта онларджа тарихларгъа расткелине [3; 4]. Бундан гъайры, тари-хларны Багъчасарайнынъ башкъа ерлеринде де расткетирмек мумкюндир. Дигер шеэрлер-ни алсакъ, ильк эвеля Кефе, Кезлев, Акъмесджит ве Къарасувбазарны къайд этер эдик.
Табий, Къырым койлерини де анъмакъ керектир. Мында да, пек сыкъ олмаса да, че-шитли япы ве башташларда тарих тюшюрме санатынынъ орьнеклерине расткелине. Булар айрыджа муимдир, чюнки Къырымнынъ кой аяты бир чокъ джеэттен пек аз огренильген бир сааны тешкиль этмектедир.
Кунюмизге еткен бу тарихлардан башкъа, пек чокъ орьнеклерге даир малюмат тарихий менбаларда да кечмектедир. Буларнынъ арасында, мисаль, «китабелер архиви» сайы-ладжакъ Эвлия Челебининъ «Сеяат-наме»сини анъмакъ мумкюндир [12]. Бу эсерде Къы-
рым иле алякъалы 50 зияде сонъ дередже къыйметли тарихкъа расткелине. Булардан сайы-лы орьнеклер кунюмизге еткен, чогъунынъ такъдири исе белли дегильдир.
Айры хронограммалы манзумелерге базы бир Къырым «Тарих»леринде де расткелине [13, с. 216-217]. Даа бир менба - шаирлернинъ «Диван»ларыдыр. Ильк эвеля, Къырымлы шаирлерининъ «Диван»ларыны алсакъ, тарихлар мунасебети иле Фейзи Кефеви, Саид Ге-рай, Халим Герай, Эбубекир Рифат киби шаирлернинъ «Диван»лары дикъкъат чекмекте-лер. Булар эпси айры-айры араштырмаларгъа мухтаджлар.
Ялынъыз кягъытта къалмакъ узере язылгъан тарихларны алсакъ, буларнынъ да эсас менбалары - айны шу «Диван»лар иле «Тарих»лардыр. Китабелерге чеврильген тари-хларгъа бакъкъанда, бу чешит орьнеклер буларда даа чокътыр. Мевзулары да (яни тюшюрилиш себеплери) даа кениш бир манзараны тешкиль этмектедир: чешитли сиясий-арбий вакъиалар, ичтимаий ве медений аят, сарай аяты, илим ве эдебият сааларындаки вакъиалар, инасаннынъ шахсий аяты... Сонъкилерни айрыджа къайд этер эдик, булар пек чокъ шахсиетлернинъ терджимеийаллары джеэтинден къыйметлидирлер.
Ашагъыда хронология сырасы иле базы бир муим ве дикъкъат чеккен тарихларгъа даир къыскъа малюмат берильмектедир.
Къырым иле алякъалы билинген энъ эски тарих - Кефенинъ 1475 с. Османлы ордусы тарафындан алынгъанына даирдир. О, Эвлия Челебиде ве дигер менбаларда кече. Муэлли-фи белли дегиль, бир бейитликтир. Тарих мысрасындаки «шефкъат» сёзю эбджед иле 880 ракъамыны бере, яни милядий 1475 сенесини косьтере [12, с. 667-668].
Эски тарихлардан даа бири - кенди вакътында Къырым ханлыгъынынъ тахт ери олгъан Къыркъ-Ердеки Девлет-Сарайнынъ кириш къапысы устюнде булунгъан бир тарихтыр. Шимди о, Багъчасарайдаки мешур Зынджырлы медресенинъ ич азбарындаки бир кемерде булунмакътадыр. 942/ 1535-36 с. аит, учь бейитлик бир китабедир. Бу да Эвлия Челеби-нинъ «Сеяат-наме»синде кече [а. э., с. 592-593]. Чешиди - лафзен, яни эбджедге эс-аслангъан дегиль, сенеси догърудан-догъру сёзлернен бериле. Метинде о заманнынъ Къырым ханы I Сахип Герайнынъ (1532-1551) ады кече. Китабе сонъ дередже къыйметлидир, чюнки Девлет-Сарайнынъ кендиси шимди ёкъ, узун йыллар онынъ не ады, не ери ич анъылмагъан эди.
I Сахип Герайнынъ деврине аит даа бир эски тарихны кене де Эвлия Челебиде тапамыз: 956/1549 с. аит, Судакъта, Къаленинъ тышындаки мусульман мааллесинде бир месджид азбарындаки чешме тарихыдыр [а. э., с. 654]. Метинде муэллифнинъ ады кече - акъкъында шимдилик ич бир шей билинмеген «Къанди» я да «Фенди» махляслы шаирдир. Эки бейит-лик къыта, тарих мысрасында Хаджи Ахмед адлы бирисининъ, - чешме къуруджысынынъ олса керек, - ады кече. Бу китабенинъ такъдири белли дегильдир.
XVI а. сонъуна аит дикъкъат чеккен тарихлардан бири - мешур Къырымлы муршидле-ринден «Татар шейхы» Ибрахим б. Акъмехмеднинъ (о. 1001/1592-93) вефатына огълу Шейх Афифеддиннинъ (махлясы «Афифи») тарафындан тюшюрильген бир тарихтыр [14, с. 17]. Тарих мысрасында шейх-и кямиль ве шейх-и экмель теркиплери кече. Булар айны арифлерден ибарет олгъанлары ичюн, табий, айны ракъамны да берелер, бу ракъам 1001, яни 1592/93 сенесидир. Тарихнынъ чешиди дю-та (чифт - къатмерли чешитлерден) олса керек, чюнки бир мысрада ракъам эки дефа текрарлана.
Бу девирнинъ Къырымнынъ энъ муим тарих тюшюриджилеринден бири - «Диван» саиби шейх Фейзи Кефевидир (о. 1614). Бу муэллифнинъ «Къырым больгесинде япылгъан чешме, джами ве эвлерге, бу ердеки тайинлерге, догъумларгъа ве суннет мерасимлерине» тюшюрген тарихларына ильк дикъкъат чеккен - «Диван» иле огърашкъан Муваффак Эфля-тун олды [15, с. 130]. «Диван»да 37 тарих мевджуттыр, булардан бири Къырым ханы, шаир ве бестекяр II Гъази Герайнынъ вефатына (1608 с.) тюшюрильгендир. Буюк усталыкъ иле язылгъан бу таъмиели тарих озь вакътында И.Х. Эртайлан тарафындан хангъа багъышлангъан китабында басылгъан эди [16, с. 30].
XVII асыргъа аит пек чокъ къыйметли тарихларны Эвлия Челебининъ «Сеяат-наме»синде коремиз. Эсернинъ 7-джи джылдындаки Къырымгъа даир эсас парчада, юкъарыда да къайд эткенимиз киби, топлам 50 зияде тарихкъа расткелине. Булар эм Къы-
рымлы шаирлерине, эм османлы, эм Эвлия Челебининъ кенди къалемине аит орьнеклер олып, сарай, кёшк, текие, амам, чешме, копюр ве дигер япыларда ер алмакъта эди. Сонъ де-редже муим олгъан буларнынъ ичинде, шу асырнынъ бир сыра шаирлерининъ махлясла-рына да расткелине: Фетхи (1062/1651-52 ве 1065/1654-55 сс. аит китабелер), Селями (1069/1658-59 с.), Наим (1031/1621-22 с.), Къадри (1056/1646-47 с.), Рызайи (1052/1642-43 с.), Фасли (1070/1659-60 с.) ве дигерлери. Теэссюф ки, бу муэллифлернинъ чогъу акъкъын-да бизим элимизде бугунь ич бир бильги булунмамакътадыр.
«Сеяат-наме»деки китабелернинъ базылары кунюмизге еткендир. Булардан бир къачы юкъарыда анъылды. Дигерлернинъ арасында Къарасувбазардаки мешур Таш-ханнынъ къапысы узериндеки китабени къайд этер эдик: 1065/1654-55 с. аит, Фетхи махляслы шаир тарафындан тюшюрильген эки бейитлик тарихтыр, ичинде, тамират ишлерининъ саиби оларакъ, мешур Къырым баш-агъасы (баш везири) Сефер-Гъази Агъанынъ ады кече [12, с. 646]. Даа бир тарих - Кезлевде III Ислям Герай ханнынъ тарафындан 1061/1650-51 с. къур-дурылгъан чешмедеки османлы шаири Ибрахим Джеврининъ (о. 1654) тюшюрген тарихы-дыр [a.э., с. 568]. Бу чешмеден эсер биле къалмаса керек, лякин китабе сакъланды, шимди Кезлевдеки мешур Хан-Джамининъ (Мимар Синан япысы) тыш михрабларындан бирининъ янында булунмакътадыр (Джеврининъ тарихы Къырымдаки китабелернинъ муэллифдери-нинъ арасында османлы шаирлерининъ де булунгъаныны косьтере).
Бунъа бакъмадан, Эвлия Челебидеки тарихларнынъ чогъунынъ такъдири белли дегиль, булунгъан япылары да кунюмизге етмегендир. Буларнынъ арасында сонъ дередже буюк дикъкъат чеккен - Салачыкъта Ашлама багъчасындаки бир къач кошкнинъ тарихларыдыр [а.э., с. 595]. Къырым ханлары, шаирлер I Бахадыр Герай (1637-41) ве IV Мехмед Герай (1641-44, 1654-67) тарафындан къурдурылгъан бу кёшклернинъ китабелери 1049/1639-40, 1052/1642-43 (эки дане), 1055/1645-46 ве 1056/1646-47 сенелерине аит олып, булардан экисининъ муэллифлери де белли - Рызайи ве Къадри махляслы шаирлердир.
Кунюмизге етмеген, дикъкъат чекиджи тарихлардан даа бири - Акъмесджит иле Къа-расувбазар арасында ерлешкен Азизлер коюнде, Баба Ядигяр зиярет еринде юкъарыда ады кечкен Къырым ханы, шаир ве мевлеви IV Мехмед Герайнынъ 1067/1656-57 с. къур-дургъан бир ханынынъ къапысы устюндеки, кене де, юкъарыда анъылгъан шаир Фетхиге аит бир тарихтыр ^.э., с. 643].
Эвлия Челебининъ хронограммалары, аслында, бирер тарихий весикъадыр, олар эпси айры ве тафсилятлы араштырмаларгъа ляйыкътырлар.
XVIII а. аит тарихлар акъкъында язаджакъ олсакъ, ильк эвеля, Къарасувбазарлы шаири Хильми эфендининъ мешур Прут дженкине даир тюшюрген се-та (учь къат) тарихыны анъар эдик. Къасиде шеклинде язылгъан манзуменинъ сонъунда учь мысрада эп 1123, яни 1711 с. бериле. Тарих бу девирнинъ кене де Къарасувбазарлы алим, тарихчы ве шаири Аб-дульгъаффар Къырымининъ «Умдет-уль-ахбар» эсеринде къайд этильген эди, Н. Сейтягъя тарафындан кирил уруфаты иле басылды [17, № 5, с. 88-89].
XVIII а. ильк ярысына аит олгъан да бир меракълы тарих - даа бир Къарасувбазарлы шейх ве шаири Мехмед Факърининъ (о. 1764 [?]), Къарасувбазарда кендиси ичюн о девирнинъ Къырым ханларындан II Менъли Герайнынъ (бу да шаир) 1141/1728-29 с. къур-дургъан Текие-Хан-Джамининъ ачылышына тюшюрген 17 бейитлик тарихыдыр. Бу тарих белли къырымтатар шаири А. Къадри-заденинъ шиирлер дефтеринде къайд олунгъандыр [18, с. 8]. Тарихнынъ метни элимизде, Къарасувбазарнынъ энъ белли ибадет ерлеринден олгъан Текие-Хан-Джамининъ бинасынынъ исе излери биле къалдырылмагъан - къырым-татарларнынъ сюргюнинден сонъра о йыкътырылгъан эди [19].
XVIII a. аит тарихларнынъ энъ чокъ сайыда бир арада булунгъан ери - Хансарайдыр. Мындаки чешитли япыларда шимди энъ азындан 20 тарихлы китабени корьмек мумкюн-дир. Булардан бири - мешур «Багъчасарай чешмеси»нинъ («Агълар чешме») китабесидир: шаир Шейхи тарафындан тюшюрильген, 1177/1763-64 с. аит, ичинде чешменинъ къуруджысы Къырым Герай ханнынъ ады кечкен бир тарихтыр [8]. Айны шу Къырым Герайнынъ тарафындан сонъ дередже сюслю оларакъ абаданлаштырылгъан «Мейвалы ода»даки 18 бейитли къасиде де - бир тарих орьнегидир [10]. Ниает, Хан-Джамининъ ди-
варларындаки эки китабеден бири, 1153/1740-41 с. аит, ичинде Селямет Герай ханнынъ ады анъылгъан 4 бейитлик бир тамир китабесидир [4, с. 136-137].
Бир чокъ тарихларны Хан-Сарай мезарлыгъында да корьмек мумкюндир. Шимди бу ерде 16 дане тарихлы башташ бар, булардан учю - XVIII а. Къырым ханларына аиттир: II Менъли Герайгъа (о. 1152/1739, тарихы фарсча, эки бейитлик), Къырым Герайгъа (о. 1182/1769, тарихы Эдиб махляслы шаирге аит, 3 бейитлик) ве Арслан Герайгъа (о. 1181/1767, тарихы Хыфзи махляслы шаирге аит, 5 бейитлик) [3, с. 399-400, 406]. Дигер тарихлардан чогъу хан огъуллары иле къызларына аиттир. Булардан базыларынынъ кунюмизге етмегени де анълашыла. Мисаль, 1136/1723-24 с. 12 яшында вефат эткен Ферах Султаннынъ (Ислям Герай султаннынъ къызы) 10 бейитлик, тарихлы башташы шимди ме-зарлыкъта мевджут дегильдир [2, с. 512-513].
Бир сыра тарихларгъа XVIII а. Къырымлы шаирлерининъ «Диван»ларында да растке-лине. Мисаль, асырнынъ шаир ве тарихчысы Саид Герай султаннынъ «Диван»ында 4 тарих мевджуттыр, булардан учю Герайлар иле алякъалыдырлар [20, с. 178-182].
Бу девирнинъ тарихлары узерине сёз юрютир экенмиз, османлы вакъианювлеринден (сарай тарихчысы) Багъчасарайлы Мустафа Рахмини (о. 1751) де анъар эдик. Тарих тюшюрме санатынынъ белли усталарындан олгъан бу тарихчы ве шаирнинъ «Диван-че»синде 117 тарих булунмакътадыр [21, с. 505-506]. Буларнынъ арасында Къырым иле алякъалы орьнеклернинъ де олмасы мумкюндир
Къырым ханлыгъы йыкъылгъан сонъ, санатнынъ девам эткенини, даа чокъ, Къырымдан Анадолугъа иджрет эткен эдиплернинъ эсерлеринде коремиз. Мисаль, тарихчы ве шаир Халим Герай султаннынъ «Диван»ында 7 тарих мевджут, булардан базылары Къырым иле алякъалыдырлар. Бириси, мисаль, хальвети шейхы Къырымлы Хамиднинъ вефатына (о. 1215/1800-01) тюшюрильгендир [22, с. 8]. Халим Герай киби, ватаныны терк этмеге медж-бур олгъан шаирлерден даа бири - Эбубекир Рифаттыр (о. 1830-дан сонъра). Элимизде онынъ 1254/1838-39 с. Булакъта (Мысыр) нешир олунгъан «Диваны» булунмакътадыр. Ичинде 40 якъын тарих мевджут, шу джумледен, бир сыра Герайларнынъ олюмлерине даирдир. Булардан бири - тарихчы ве шаир Халим Герайнынъ огълу шаир Шехбаз Герай-дыр [23, с. 24-25 (76-77)]. Бу девирде тарих тюшюрме санаты Къырымда да девам этти. Юкъарыда анъылгъан Хан-Джамиде «Арифа» махляслы шаирнинъ 1226/1811 с. аит 5 бейитлик бир тамир китабеси бунъа мисаль ола билир. Метинде Абдиш Агъа адлы бириси-нинъ, ола билир, тамир яптыргъаннынъ ады кече [4, с. 137-138].
Санатнынъ сонъ орьнеклерине XIX сонъу - XX а. ильк ярысы деври шаирлеринден А. Къадри-задеде (1876-1938) расткелине. Шаирнинъ кунюмизге еткен эльязма дефтеринде, дигер манзумелер иле бирликте, онынъ къыркъ къадар тарихы да мевджуттыр [18, с. 3-24]. Булардан беши чешитли вакъиалар мунасебети иле язылгъан (шу джумледен, 1917 с. I Къырымтатар Къурултайынынъ ачылышына), къалгъанлары исе вефат тарихларыдыр. Бу сонъкилернинъ ичинде муэллифнинъ энъ якъын инсанларынынъ (ана, баба, тата, омюр аркъадашы, эмдже ве саире) олюмине тюшюрильген тарихлар де бардыр. Даа бир сыра хронограмма чешитли Къырымлы дин адамлары, мудеррислер ве асылзаделерининъ вефа-тларына язылгъандыр. Сёз мевзусы дефтерде А. Къадри-заденинъ бабасы Къырым муфтиси Абдулькерим эфендининъ де тарихлары мевджуттыр. Бу шахыснынъ шаирлиги акъкъында ич бир бильги ёкъ эди, шимди исе элимизде, башкъа шиирлери иле бирликте, онынъ 4 тарихы бардыр [а.э., с. 17-19]. Санатнынъ сонъки орьнеклеринден даа бири - мешур Зынджырлы медресенинъ янъы бинасынынъ кириши устюндеки 4 бейитли бир тарихтыр: 1909 с. аит, муэллифи - «Фейзи» [?] махляслы бир шаирдир.
Бутюн бу тарихлардан башкъа, базы Къырымлы шаирлерининъ чешитли османлы девлет, илим ве эдебият адамларынынъ аятларына даир тюшюрген тарихлары да дикъкъат чекмектедир. Бойле шиирлерде муэллифлернинъ шу инсанлар иле мунасебетлерине даир ишаретлернинъ булунмасы мумкюндир. Шахин Герай султаннынъ (о. 1717) османлы мевлеви шаири Фасих Ахмед Деденинъ (о. 1699) олюмине тюшюрген тарихы [24, с. 213; 25, с. 136-137], я да Халим Герай иле Эбубекир Рифатнынъ «Диван»лардаки базы орьне-клер бу киби тарихларгъа бирер мисаль ола билир.
Аксине, османлы шаирлерининъ де Къырым иле алякъалы тарихлары белли бир дикъкъат чекмектелер. Булардан Кезлевде Ислям Герайнынъ яптыргъан чешмесиндеки Джеврининъ тарихы юкъарыда анъылды, бунъа мешур Ашыкъ Умернинъ (о. 1707) вефаты-на бир тарихны [26, с. 12], Кефели мевлеви шаири Сеййид Дервиш Мехмед Шефиининъ (о. 1082/1671-72) вефатына шаир Ариф эфендининъ тюшюрген тарихы [27, с. 92], XVII а. шаири Кесби Челебининъ Къырым иле алякъалы тарихларыны [28, с. 39] ве даа чокъ баш-къа мисаллерни къошмакъ мумкюндир.
Нетидже оларакъ шуны къайд эте билемиз ки, къырымтатар эдебиятындаки тарих тюшюрме санатынынъ орьнеклери, эдебий дегери иле бирликте, Къырым тарихчылыгъы ичюн де олдукъча муим бир менбаны тешкиль этмектедирлер. Тарихларнынъ аркъасында, -вакъиалары, япылары ве инсанлары иле, - чокъ ренкли бир Къырым тарихы сакълыдыр. Къырымнынъ ханеданы ве асылзадеси, девлет эрбабы ве улемасы, сарай ве ве кёшклери, джами ве месджитлери, мектеп ве медреселери, текие ве ханлары, амам ве чешмелери -юзлердже тарихларда бутюн буларгъа даир олдукъча къыйметли, пек чокъ алларда - баш-къа менбаларда ич расткельмеген бильгилер булунмакътадыр. Эпсини бир арагъа топла-макъ - сонъ дередже меракълы ве муим бир ильмий вазифедир.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Yakit i. Tûrk-Islâm Kültüründe Ebced Hesabi ve Tarih Dü§ürme. 3. Basim / Ismail Yakit. - ist.: Ötüken, 2010. - 496 s.
2. Бахчисарайские арабские и турецкие надписи / [сост.: А.А. Борзенко, Ф.М Домбровский, В.Н. Кузьмин, А.Ф. Негри] // ЗООИД. - 1849. - Т. II. - С. 489-528.
3. Kançal-Ferrari Nicole. Saray'a bagli bir cami ve haziresi: Kirim Hanligi'nin payitahti Bahçesaray'daki Hansaray'in haziresi // Belleten, Cilt: LXVI, Agustos 2002, Sayi : 246'dan ayribasim / Nicole Kançal-Ferrari. - Ankara: 2003. - S. 371-420.
4. Kançal-Ferrari Nicole. Kirim'dan Kalan Miras: Hansaray / Nicole Kançal-Ferrari. - Istanbul: Klasik, 2005. - 320 s.
5. Шемьи-заде Э. Шаир Ашыкъ Умер ве онынъ классик эдебиятымыздаки ери // Омюр ве яра-тыджылыкъ. (Эдебий макъалелер) / Эшреф Шемьи-заде. - Ташкент, 1974. - С. 93-136.
6. Къонъуратлы К. «Таш китап»нынъ саифелери / К. Къонъуратлы, Риза Фазыл // Янъы дюнья. -1991. - Апрель 24.
7. Фазыл Р. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Къыскъа бир назар / Риза Фазыл, Сафтер Нагаев. -Симферополь, 2001. - 640 с.
8. Абдульваап Н. Поэтическая загадка «Фонтана слёз» / Н. Абдульваап // Qasevet. - 2007. - № 32. - С. 48-49.
9. Abdülvahap N. Qirim Geray Hannin qabrinin körüni§i ve baçtaçi kitabesinin metni ile açiqlamasi / N. Abdülvahap // Günsel. - 1999. - № 2. [art qapaqnin iç qisminda].
10.Абдульвапов Н. О поэтической хронограмме (тарих) во «Фруктовой комнате» (так называемом «Золотом кабинете») Крым Герая / Н. Абдульвапов // IV научные чтения памяти Усеина Бода-нинского / Бахчисарай, КРУ «Бахчисарайский историко-культурный заповедник», 17-19 октября 2012 г. Тезисы докладов и сообщений. - Бахчисарай, 2012. - С. 5.
11.Nalbandova G. Evliya Çelebinin «Seyahatname»sinde qirimtatar divan edebiyatina dair bilgiler / Gülizar Nalbandova // Günsel. - 2000. - № 7. - S. 18-20.
12.Evliya Celebi «Seyahatname»si. Yedinci cild. - Ist., 1928. - 912 s.
13.Туранли Ф. Г. Л^описш твори М. СенаЧ' та Г. Султана як юторичш джерела / Ферхад Гардашкан Оглу Туранли. - Кшв, 2000. - 311 с.
14.§erafeddin. form^an yetiçen türk alimleri / Haz. : ismail Akçay // Emel. - Sayi: 203. - 1994 (Tem-muz-Agustos). - S. 11-17.
15.Eflatun M. Degiçik bir na't örnegi: Feyzî-i Kefevî'nin müstezäd kasidesi / Muvaffak Eflatun // Milli Folklor. - Yil 15. - Sayi 58. - S. 129-132.
16.Ertaylan i. H. Gazi Geray Han. Hayati ve Eserleri / i. H. Ertaylan. - ist., 1958. - 93 s.
17.Сейитяхья Н. Къырым диван эдебиятынынъ муэллифлери ве эсас хусусиетлери: умумий бакъыш / Нариман Сейитяхья // Йылдыз. - 2004. - № 4. - С. 65-105; № 5. - С. 83-108.
18.Qadri-zade, Abduraman. Elyazma çiirler defteri.
19. Абдульвапов Н. XVIII асыр мешур Къырым шейхлеринден Мехмед Факъри (о. 1764 [?]) ве иля-хилери / Н. Абдульвапов // Йылдыз. - 2008. - № 3. - С. 99-146.
20.Said Giray Divani (Hayati, Sanati, Divan Metni) / Haz.: Saadet Karaköse. - Denizli, 2001. - 189 s. + Metin.
21.Horata O. Klassik zevkte hikmet ufuklari: Hikemi söylem veya Nabi takip?ileri / Osman Horata // Türk Edebiyati Tarihi. - C. 2. - Ankara, 2006. - S. 490-509.
22.Divän-i Halim Giray / Haz. : R. Toparli, M. Sadi £ögenli. - Erzurum, 1991.
23.Divän-i Rifat Efendi. - Bulak, 1254 [1838-39]. - 52 + 25 s.
24.£ipan M. Fasih Ahmed Dede / Mustafa £ipan // tA. - C. 12. - ist., 1995. - S. 213-214.
25.A6gynbBaan H. fflaxHH repaö Be Ktarnn meKHHHgeKH rta3enH / H. A6gynbBaan // Hbmgbi3. - 2007. -№ 1. - C. 127-141.
26.Ergun S.N. A§ik Ömer. Hayati ve §iirleri / S.N. Ergun. - Ist., 1936. - 95 + 444 s. 27.Osmanli Dönemi Kirim Edebiyati / Haz. : C. Kurnaz, H. £eltik. - Ankara, 2000. - 413 s.
28.'Abdullah ibn Ridvan. Tevarih-i De§t-i Kip?ak 'an Hitta-i Kirim veya Tevarih-i Tatar Hänän-i Kadim ve Ahväl-i De§t-i Kip?ak / Haz.: M. Akif Erdogru, Selfuk Uysal. - izmir, 2012. - 80 s.
