Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784
educational, natural and social sciences www.oriens.uz
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(5), May, 2023
AHBAHABHH XOHAH^A^HK H^POHMHrH^A 0B03^AP BA AHCAMB^^A KYH^AmHHHr TAPBHHBHH AXAMHATH
Шокиров Тохиржон Нурмаматович
Фаргона давлат университети Санъатшунослик факултети Вокал ва чолгу ижрочилиги кафедраси укитувчиси.
АННОТАЦИЯ
Мазкур мацолада узбек миллий анъанавий хонандалиги ижрочилигининг ривожланиши ва ривожлантиришга оид Президент царорлари, хонанда овозлари, ансамбл булиб куйлаш имкониятлари, устунликлари уамда ансамбл булиб куйлашнинг ёш авлодни тарбиялашдаги урни уацида суз боради.
Калит сузлар: Глобаллашув, царор, мусица, овоз, диапозон, ансамбл, жамоа, тарбия.
ABSTRACT
This article talks about the President's decisions regarding the development and development of the Uzbek national traditional singing performance, singers' voices, the possibilities and advantages of singing in an ensemble, and the role of singing in an ensemble in educating the young generation.
Key words: Globalization, decision, music, sound, range, ensemble, community, education.
КИРИШ
И.А.Каримов таъкидлаганидек, "Куллик ва мутелик исканжасидан озод булиш, кадни баланд тутиш, ота боболаримизнинг удумларини тиклаб, уларга муносиб ворис булишдан шарафлирок вазифа йук; бу дунёда", деган сузларига асосланиб мусикий тарихимиз, унинг устазода ижрочи хофизлари ва улар колдириб кетган улмас меросини тиклаб, уни ривожлантириб, давом эттириш кунгилдагидай кечмокда десам муболага булмайди.
Жахонда кечаётган глобаллашув ижтимоий муносабатларнинг кенгайишига, бу эса "оммавий маданият"нинг таркалишига ва миллий маданиятнинг коришиб кетишига сабаб булмокда. Глобаллашув ва оммавий маданиятнинг илдам таркалиши сабабли миллий маданиятимиз ва кадриятларимизга акс таъсир этмокда. Мамлакатимиз Президенты Ш. Мирзиёев —Шарц тароналари ун иккинчи халцаро мусица фестивалининг очилишига базишланган тантанали маросимдаги табрик сузида:
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
- Сайёрамизда турли келишмовчиликлар ва царама-царшиликлар, уруш ва низолар авж олган тауликали замонда, одамзод тобора уз дунёсига уралиб бораётган бир шароитда мусица инсонга инсонлигини эслатиб, унинг албида келажакка умид ва ишонч уйзотади. Мусица санъати маданий феномен сифатида янги авлодни тарбиялаш ва камолга етказиш борасида чексиз имкониятларга эгадир. Санъат билан ошно булган ёшларнинг уаётга муносабати, миллий урф-одат ва умумбашарий цадриятларга уурмати баланд булади. Шу маънода, мусица - уеч нарса билан улчаб, солиштириб булмайдиган бециёс илоуий таъсир кучига эга десак, айни уацицатни айтган буламиз1, дея таъриф бердилар. Бу борада давлатимиз ва Президентимиз Ш. Мирзиёев томонидан цабул цилинган цатор царорлар санъат аули ва халцимиз томонидан катта шодлик билан кутиб олинди. 2022 йил 28 январдаги "20222026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60-сон Фармони асосида белгиланган 70-максад ижросини таъминлаш 2.
2017 йил 17 ноябрдаги "Узбек миллий маком санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги, 2019 йил 14 майдаги "Бахшичилик санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Карорлари санъат ахлига янги куч берди десак адашмаймиз.
МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР
Мусикий ривожланиш шахснинг умумий ривожланишига урнини хеч нима билан боса олмайдиган таъсир курсатади: эмоционал (хиссий) соха шаклланади, тафаккур такомиллашади, бола санъат ва хаёт гузаллигига нисбатан сезгир булади. Мусика ва кушик билан мунтазам шугулланадиган инсонларда ижодий тасаввурлар, олдиндан хис килиш, кенг тафаккурга эгалик сингари ижодкорлик белгилари бошкаларга нисбатан ривожланган булади.
Мусикий тарбия, мусикий фаолият эстетик тарбиянинг асосий таркибий кисмларидан бири сифатида баркамол авлодни тарбиялашда етакчи урин тутадиган йуналишлардан бири саналади. Мусика мохиятига кура, бевосита мазмунига кура эмоционал. Б.М.Теплов таъкидлаганидек, шу каби ажойиб хусусиятларига кура мусика эмоционал билишга айланади ва инсоннинг, айникса болаликда, эмоционал сохаси ривожи учун хеч нима билан тенглаштириб булмайдиган имкониятлар яратади.Тадкикотлар шуни
1 Ш.Мирзиёев. Шарк тароналари ун иккинчи халкаро мусика фестивалининг очилишига багишланган тантанали маросимдаги табрик сузи, Халк сузи газетаси 2019 йил, 27 август, 175-сони;
2 https://lex.uz/docs/5841063 Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60-сон Фармони
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
курсатадики, муси;а билан шугулланган болада дадиллик, хар- хил вазиятларда узини яхши тутиши, саволларга хаяжонланмасдан жавоб бериш жихатлар ривожланган булади.
Узбек халкининг анъанавий куши; меросида асосан туртта хонандалик махаллий услуб мавжуд булиб, улар ;уйидагича номланади:
1. Бухоро - Самарканд хонандалик услуби.
2. Хоразм хонандалик услуби.
3. Фаргона - Тошкент хонандалик услуби.
4. Сурхондарё - Каш;адарё хонандалик услуби.
Ашулачилар овозларининг номлари ва диапазонлари (товуш оралари) ;уйидагилардан иборат:
1. Аёлларнинг юкори онози - сопрано.
2. Аёлларнинг пастки овози - альт.
3. Эркакларнинг юкори овози - тенор.
4. Эркакларнинг пастки овози - бас.
5. Болаларнинг юкори овози - сопрано ёки угил болаларнинг ю;ори овози -дискант.
6. Болаларнинг пастки овози - альт дейилади. Сопрано овози ;уйидаги турларга булинади:
1. Колоратура сопрано - жуда катта диапазонга эга булиб, ута харакатчан булади. Бу овоз узининг жуда тини; ва ингичка тембри билан бош;а овозлардан ажралиб туради. Шунинг учун уам бу овоз ансамбль ва хорга тавсия ;илинмайди. Мисол: америкалик ашулачи Имма Сумак.
2. Лирик сопрано "до" биринчи октава - "до" учинчи октава - юмшо; тембрли овоз. Мисол учун: хал; артистлари Халима Носирова, Саодат Кобулова, Узбекистон хал; артисти Хабиба Охунова ва бош;алар.
3. Драматик сопрано "до" биринчи октава - кучли охангдор овоз. Масалан: Узбекистон халк артисти Наима Пулатова, Узбекистон хал; артистлари Коммуна Исмоилова, Фарогат Рахматова ва бош;алар.
Альт овози куйидаги турларга булинади:
1. Меццо сопрано 1 - альт дейилади. "Соль" кичик1 октава, "соль" иккинчи октава оралигида, енгил ва тули; жарангдор овоз хисобланади. Масалан: Муножот Йулчиева, Мехри Абдуллаева.
2. Контральто - "соль" кичик октава - " ре", " ми" иккинчи октава - жуда ;ую; овоз. Масалан: Гавхар Тожибоева, Муножот Тешабоева. Тенор овозлар икки хил булади:
1. Лирик тенор - "до" биринчи октава - "до" учинчи октава.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(5), May, 2023
^yga co$ ^apaHrnu obo3. MacanaH: Y3SeKHcTOH xans; xo$h3h MatMyp^OH Y3OKOB, ^ypaxoH CynTOHOB, 3coh .HyT^ynnaeB, YnMac Caug^OHOB Ba SOm^anap.
2. ^paMaTHK TeHOp - "gO" SupuHHH OKTaBa - " ch SeMOnt" ynuHHH OKTaBa. Ky^nu ^apaHrgOp OBO3. MucOn ynyH: Y3SeKHcTOH xanK;; apTHcraapu CaTTOp ^parneB, MaxMyg^OH FO^ypOB, komhh^oh OTaHHë3OB Ba SOm^anap. Eac OBO3napu Kyfiugaru Typnapra SynuHagu:
EapuTOH - "na" Karra OKTaBa - "cOnt" shphhhh OKTaBa. Eac - " $a" Karra OKTaBa - " mh", " $a" shphhhh OKTaBa. MucOn: Y3SeKucTOH xanK, apTHcTH KypKMac MyxugguHOB.
Eac OKTaBHcT - "$a" KOHTp OKTaBa - "gO" shphhhh OKTaBa. EapHTOH y3 TeMSpH SunaH Sacnapra Ba roKppu perucTp TOBymnapu TeMSpu SunaH TeHOpra AKUHnuK xycycuaTHra эгa. fflyHHHr ynyH x,aM Sy OBO3HH Sac SunaH TeHOp ypTacugaru OpanHK, OBO3 geca Synagu. EapHTOH hkkh xun SynagH:
1. ^upHK SapHTOH - roMmOK, Ba xapaKarnaH OBO3. MucOn ynyH: Y3SeKHcTOH Ba to^hkhctoh xanK, apTHcTH ^ypaSeK MypOgOB, Y3SeKHcTOH xanK, apTHcraapu fflepanu ^ypaeB, KaMOnugguH PaxuMOB, xan^ xo$h3h MyxugguH ^Opu ËKyÔOBnapHHHr OBO3napu nupuK SapuTOHgup.
2. ^paMaTHK SapHTOH - Ky^nu Ba ^apaHrgOp OBO3. MucOn ynyH: Y3SeKHcTOH xanK, apTucTnapu HacuM XOmHMOB, CacOH EeHaMHHOBnapHH gpaMaTHK SapHTOH gefium MyMKHH. XaBacKOpnHK amyna Ba pa^c aHcaMSnnapu ®:aMOanapHHH TamKHn Kunumga Saguufi pax,Sap OBO3 TeMSpu Ba guana3OHHra KaTTa эtтнSop Sepumu KepaK.Ey OBO3napra moc acapnap TaHnam, ynapHH ^Ofiuga umnarum Ba Sy ^apaëH SOnanapra KU3HK;apnH SynumuHH TatMHHnam Hara^aga THHrnOBHHHHHr x,aM 3aBK Onumura эpнmнm ynyH aHcaMSn paxSapugaH KaTTa TamKHnOTHHnHK Ba HKrugOp TanaS этнnagн.
AfiHHKca KynnunHK aHcaMSn SynuS Kyfinam MypaKKaS ncuxOnOruK-$H3HOnOrHK ^apaëH xucOSnaHagu. Mycu^a gapcnapuga aHcaMSn umnapu, y^yBHHnapHH axnOKHfiocTeTHK TapSuacu ynyH y^HTHmHUHr энг $aOn maKnugup. AHcaMSn SynuS KymHK Kyfinam yKyBHHnapHHHr gHKKar^tTHSOpHHH KynafiTHpagu, xOTupacu, HyTKH puBO^naHagu, OBO3 guana3OHH KeHraagu, MycHKufi ysyBH ycagu, мyтaцнa gaBpu eHrun yragu, gyHë^apamu fiungaH-fiunra maKnnaHuS SOpagu. AHcaMSn Mycu^a gapcuga MyxuM axaMHar KacS этagн.
EyHgafi MamrynOTnapga yKyBHHnapHHHr guKKar^tTHSOpH, OHrnunuru Ba ^aOnnuru Omagu, MycHKufi xOTupacu axmu puBO^naHagu Ba ypraHraH KymHKnapuHH H^pO этгaнga, 3aB^naHHm xuccu nafigO Synagu.
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
Кушик куйлаганда, ижодий- ижрочилик хамкорлик кучаяди ва дустона жамоага бирлашади. Кушикни суз маъноси ва мусика охангини чукур идрок этадилар ва асарни мазмуни оркали хаётни урганадилар. Айнан ансамбл малакалари воситаси билангина ёкимли ва охангдош, соф, хор жарангдорлигига эришиш мумкин.
Тадкикотлар шуни курсатмокдаки, жамоавий ижро, яъни ансамбл булиб кушик куйловчилар орасида жиноий ва маъмурий жавобгарликка тортилиш курсаткичи икки баробар кам кайд этилишини, урганишлар агарда ансамбл жамоаларига ёки турли ижодий тугаракларга ахолининг атиги 5 фоизи камраб олинганда хам мамлакатнинг умумий маданий даражаси кескин ошишиши мумкинлигини курсатмокда. Ансамблда куйлаш воситасида ёшларнинг чекиш, спиртли ичимликлар, гиёхванд моддалар истеъмол килиш, ижтимоий зурикиш даражасини пасайтириш имконияти мавжуд. Ансамблда исталган асарни ижро этиш мумкин. Ансамлни овоз имкониятлари ва диапозони жуда катта. Ансамл булиб куйлаш асосан туркий халкларга хос ижро тури, лекин бошка халклар ва давлатларда хам бундай услубда куйлаш бор. Бу хор дейилади. Санъатнинг бу тури бугунги кунда катор давлатлар, жумладан АКШ, Германия, Австрия, Россия, Италия, Испания, Швеция, Чехия, Венгрия, Жанубий Корея, Хитой, Индонезия, Малайзия ва Въетнамда кенг ривожланмокда.
ХУЛОСА
Бугунги кунга келиб, мусика санъатининг мазкур турига булган кизикиш камайган. Бунинг сабаби, юкорида таъкидланганидек, умумтаълим мактабларида соха мутахассисларининг етишмаслиги, борлари хам уз ишларига совукконлик билан карашлари окибатида укувчи ёшларда жамоавий куп овозлик куйлаш хакидаги тасаввурнинг мавжуд эмаслигидир. Ушбу масалани ижобий хал этиш учун аввало, олий таълим даргохларининг мусика таълими йуналишларида ансамбл синфи фанларини чукуррок ургатишни йулга куйиш, умумтаълим мактаблари укувчилари уртасида ансамбл ижрочилиги танловларни утказиш, - Баркамол авлод болалар ижодий марказларида ансамбл тугараги фаолиятларини кучайтириш зарур.
Бунинг учун жойлардаги таълим муассасаларида ансамбл машгулотларига мослаштирилган хона, миллий чолгу созларини янгилаш, махсус техника билан таъминлаш борларини таъмирлаб, фойдаланишга ярокли холга келтириш талаб килинади. Ансамлда куйлаш оркали укувчи ёшларда жамоа билан ишлаш, купчиликни хурмат килиш, катталарга хурмат кичикларга иззат, узбек ва жахон
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
композиторлари асарларини урганиш оркали мусикий дунёкарашини ривожлантириш ва кенгайтириш каби вазифалар хал этилади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)
1. Ш. Мирзиёев. —Шарк тароналари ун иккинчи халкаро мусика фестивалининг очилишига багишланган тантанали маросимдаги табрик сузи, - Халк сузи газетаси 2019 йил, 27 август, 175-сони;
2. https://lex.uz/docs/5841063 Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60-сон Фармони.
3. Режаметова Н.И. Мусика машгулотларида креатив кобилиятларни ривожлантириш.// Таълим, фан ва инновация. Маънавий-маърифий, илмий услубий журнал// Тошкент. 2017/3-сон,-б.15;
4. Нурмухамеджанов, А. (2022). ЁШЛАР ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИНИ ОШИРИШДА БУШ ВА^ТДАН ФОЙДАЛАНИШ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(10-2), 442-446.
5. Нурмухамеджанов, А., & Султанов, А. Р. (2020). УЗБЕКСКОЕ МУЗЫКАЛЬНОЕ ИСКУССТВО И КУЛЬТУРА ПО ВОПРОСАМ ФОРМИРОВАНИЯ. In ФИЛОСОФИЯ ИННОВАЦИЙ И СОЦИОЛОГИЯ БУДУЩЕГО В ПРОСТРАНСТВЕ КУЛЬТУРЫ: НАУЧНЫЙ ДИАЛОГ (pp. 257261).
6. Nurmuhamedjanov, A., & Rustamov, I. (2022). YOSHLARNING IJTIMOIY FAOLLIGIDA MADANIYAT VA SAN'AT MUASSASALARIDAGI TO'GARAKLARNING O'RNI. Science and innovation, 1(C2), 48-50.
7. Абдисатторов, А. А. У. (2022). БАСТАКОРЛИК ИЖОДИДА МУСИНА ФОЛЬКЛОРИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(10-2), 602-605.
8. Abdusattorov, A. A. O. G. L., Yusupjonova, D. O. Q., & Anvarova, B. D. Q. (2022). O 'QUVCHI YOSHLARNI MUSIQIY ONGINI RIVOJLANTIRISHDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN ISLOHOTLAR. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(10-2), 376-378.
9. Djalolova, N. (2022). BO'LAJAK MUSIQA O'QITUVCHISINING AMALIY DARSLARGA TAYYORGARLIK FAOLIYATIDA KREATIVLIK JIHATLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(10-2), 534-539.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(5), May, 2023
10. Djalalova, N. X. (2022). FORTEPIANODA IJRO ETISH YOSHLARNI MUSIQIY TAFAKKURINI FAOLLASHTIRUVCHI OMIL SIFATIDA. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(10-2), 394-399.
11. Исаков, У. Т. (2022). УЗБЕК МУСЩА МАДАНИЯТИ РИВОЖЛАНИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ НАЗАРИЙ-МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ, МАНБАЛАРИ ДАМДА УНИ УРГАНИШНИНГ АДАМИЯТИ. Science and innovation, 1(1), 625-636.
12. Isaqov, U. (2022). УЗБЕК МУСЩА МАДАНИЯТИ РИВОЖИНИНГ ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФИЙ ОМИЛЛАРИГА ДОИР. Science and innovation, 1(C7), 101-107.
13. Kirgizov, I., Imyaminovich, K. I., Nurmuhammedjanov, A., Sotvoldievich, S. B., Mamasodikovna, N. M., & Juraevna, A. S. (2021). The Pleasure of Singing, Listening and Understanding Navoi. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 2410-2413.
14. Шокиров, Т. Н. (2022). МИЛЛИЙ МУСЩА МАДАНИЯТИ ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ ИСТЩБОЛЛАРИ (фольклор, достончилик, маком мисолида). Science and innovation, 1(C3), 31-38.
15. Shakirov, T. N. (2022). SUCCESSION IS THE MAIN PRINCIPLE OF DEVELOPMENT OF NATIONAL MUSIC CULTURE. Oriental Journal of Social Sciences, 2(06), 1-10.
16. Шокиров, Т. Н. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ МУСЩА ИЛМИГА КУШГАН ДИССАСИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(10-2), 353-359.
17. Nurmamatovich, S. T. (2021). Theoretical of national music culture fundamentals.
18. Shohida, S. (2014). The role of the older generation in the education of young people. Austrian Journal of Humanities and Social Sciences, (11-12), 178-180.
19. Ataboyeva, S., & Ergashev, A. (2023). THE PLACE OF NATIONAL INSTRUMENTS IN THE ART OF MUSICIANS. Science and innovation, 2(C1), 38-41.