CC BY
55
M.A. BAKIROVA, G.A. TARAKOVA, A.N. KOZHAHMETOVA, Z.J. BATAGOEVA
HYGIENICAL EVALUTION OF NUTRITION OF SCHOOL CHILDREN
Resume: The paper the review of problem of school feed is conducted in the world and Republic of Kazakhstan, states of school feed. The programs are examined on organization and rationalization of feed of children of school age with the purpose of improvement of food status, increase of capacity and decline of risk of diseases.
Keywords: child and adolescent health, protein-energy malnutrition, morbidity, pernicious habits, rational nutrition.
удк 614.71/72-032.2-073 (574.51)
у.и.кенесариев1, р.а.баялиева1, м.т.адилова1, г.а.камбарова2,а.л.ким2, а.а.ли2, м.т.шегебаева3, м.р.касымжанова3, м.с.худайбердиева3, к.с.калиева4, н.а.тикембаева4
1С.ДАсфендияров атындагы Казац улттыцмедициналъщуниверситетi 2№5цалалыцемхана, Алматы цаласы 3№1цалалыцемхана, Алматы цаласы 4№17 цалалыц емхана, Алматы цаласы
алматы каласы т^ындарынын, автотранспорттьщ артуына байланысты аурушандык ден,гей1
Мацалада Алматы цаласы тургындарыныц денсаулыц жагдайына цоршаган ортаныц антропогендi факторлары эсершен, атап айтцанда автотранспорттыц тургындар денсаулыгына эсерш салыстырмалы таза жэне лас аудандардагы автотранспорт шыгарындыларыныц керсетюштерш талдау нэтижелерi негiзiндегi аурушацдыцжагдай керсетлген. Tyttmdi свздер: аурушацдыц, автотранспорт, ластану
Kipicne. Алматы каласы ауа бассейншщ химиялык ластануын гигиенальщ баFалау
К^Р ;оршаган ортаны к;оргау министрлт экологиялы; мониторинг департамент Республиканыц барлы; елдi мекендерiнде атмосфераныц ластану децгешн к^рп уа;ытта атмосфераныц ластану индексшщ (АЛИ5) кешендi к0рсеткiштерi бойынша багаланады. АЛИ кешенiне негiзгi кез келген елдi мекенге тэн дэстYрлi газдар - K0мiртегi оксидi, азот диоксида KYкiрт диоксидi, жэне елшенген заттар, ал бесiншi - на;ты ба;ылау мекенiне тэн. Атмосфераныц ластану децгеш АЛИ к0рсеткiшiнен келесi жолмен аны;таланыны белгiлi: темен - аз немесе 5 тен,, артуы - 5-7, жоFары - 7-14, ете жоFары - кеп немесе 14 тен. АЛИ мэлiметтерiнiц талдауы бойынша жогары ластанган ;алаларга (АЛИ5 > 7) К^Р 8 ;аласы оныц iшiнде Алматы ;аласы да кiредi.
Алматы ;аласы атмосфералы; ауасыныц ластану децгейiнiц талдауы керсеткендей ;алада жогары децгейдегi ластану са;талган 9,1 дан 12,8 АЛИ. Зерттеу аралыгында АЛИ аса жогары децгеш 2009 жылы бай;алган (АЛИ 12,9), салыстырмалы темен керсетгаш (АЛИ 9,1) 2011 жылы бай;алган. Соцгы 3 жылда, 2011 мен 2013 жылдары, ;аланыц ластану децгейiнiц арт;аны бай;алган. Максаты: Алматы ;аласы тургындарыныц денсаулы; жагдайына автотранспорт шыгарындыларыныц эсерiн гигиеналы; багалау.
Зерттеу материалдары: «Казгидромет» ресми мэлiметтерi бойынша 2009-2013 жылдар аралыгында ;аланыц атмосфералы; ауасыныц ластануыныц ретроспектива мэлiметтерi;
- Ведомствалы; есеп. 12 жылды; формасы. Алматы ;аласы Бостанды; (ба;ылау) жэне Жетысу (тэж1рибе)
аудандарындагы диспансерлi есеп ба;ылауында турган нау;астар контингентi, аудандагы тургындарга ;ызмет керсететш медициналы; мекемелерге ауырып тiркелген аурулар саны бойынша есеп.
- 2009 - 2013 жылдар аралыгында жыл сайынгы КР ДСМ медициналы; статистикалы; жина; бойынша тургындар денсаулыгы жагдайы;
Зерттеу эдiстерi: гигиеналы; санитарлы; статистикалы;. Зерттеу нэтижелерi. ДДС¥ усынысы бойынша елдi мекендердiц атмосфералы; ауасыныц сапасын багалауда тургындар денсаулыгына аса ;ауыпттп басым заттар багалау ЖYргiзу болып табылады. К^ауштшш басым ластаушыларга елшенген заттар (РМ10 мен РМ2,5), NOx, SO2 жэне озон (О3) жатады. Атмосфералы; ауа сапасыныныц ултты; мониторинпнщ ЖYЙесiнде (АЛИ) аталган ;ауштшш басым ластаушылар тiзiмiнен азот диоксидi мен щюрт сонымен ;атар дисперстi курамды емес елшенген заттар ;осылган. Осы уа;ыт;а дейiн елшенген заттар тек ;алалы; шац ретiнде ;арастырылган (кершетш шац), к^рп кептеген елдi мекендердеп атмосфераны ластаушылар ;атарында болган.
Автотранспорт шьи'арындыларыньщ таралуын моделдеу нэтижелерi
Автотранспорт шыгарындыларыныц таралуын моделдеу барысында ластаушы заттар концентрациясы (азот диоксидi, азот оксида KYкiрт диоксидi, кемiртегi оксида бнез(а)пирен, формальдегид, бензин, керосин) тэжiрибе ауданында айтарльщтай жогарыЗ есе, ба;ылау ауданына ;араганда. Сонымен ;атар ластаушы заттар концентрациясы ШРЕКмр тен темен, тек азот диоксида тэжiрибе ауданында жогары (арту керсеткМ 3,3).
Кесте 1 - Автотраспорт шыгарындыларыныц таралуын моделдеу нэтижелерi (тургын уй шекарасында)
Код Заттар атауы ШРЕК (максималды 6ip ретп) Тэж1рибе Ба^ылау
Есепл концентрация (максималды 6ip реттi) ШРЕКмр еселж артуы Есептi концентрация (максималды бiр ретп) ШРЕКмр еселiк артуы
0301 Азот диоксидi (Азот (IV) оксидП ШРЕК м/р 0,2 0,67 3,3 0,15 0,7
0304 Азот (II) оксидi (Азот оксидП ШРЕК м/р 0,4 0,11 0,27 0,02 0,05
0328 Кемiртегi (Сажа) ШРЕК м/р 0,15 0,01 0,06 0,002 0,02
0330 КYкiрт диоксидi (щюрта ангидрид) ШРЕК м/р 0,5 0,005 0,01 0,001 0,003
0337 Кемiртегi оксидi ШРЕК м/р 5,0 1,0 0,21 0,29 0,06
0703 Бенз/а/пирен (3,4-Бензпирен) ШРЕК с/с * 10 0,00001 0,00001 0,01 0,000000003 0,003
1325 Формальдегид ШРЕК м/р 0,035 0,00125 0,036 0,0003 0,009
2704 Бензин (мунайлы, аз^юрттЦ (кемiртегi есебiнен) ШРЕК м/р 5,0 0,21 0,04 0,06 0,01
2732 Керосин ОБУВ 1,2 0,1 0,09 0,03 0,02
Атмосфералык ауа сынамаларын химиялык талдауынын нэтижелерi.
Накты объективт кершк алу Yшiн РМКМ «FnO санитарлык эпидемиологиялык сараптама мен мониторинг» к;ызметкерлер1мен 6ipre атмосфералык ауа сапасына натурлык зерттеу ЖYргiзiлдi.
Келесi заттардыц максималды бiр реттiк концентрациялары аныкталды: озон, алифатикалык аминдар С15- С20, аммиак, азот (II) оксида шект кемiртотыктары С12- С19, диметилбензол, кeмiртеri 4х - хлорлы, K0мiртегi оксида коргасын, азот (IV) диоксидi, щюрт диоксидi, формальдегид, KYкiрт тотыгы, фенол, елшенген заттар, сынап (II) оксида камий оксидi, кобальт, толуол. Ортатэулштш концентрациялар заттар бойынша аны;талганы: кeмiртеri оксидi, коргасын, азот (IV) диоксида KYкiрт диоксидi, формальдегид, KYкiрт тотыгы, фенол, елшенген заттар, сынап(П) оксида камий оксидi, кобальт, толуол.
Сынама талдамалары автомагистраль мацында сонымен катар тэж1рибе мен бакылау аудандары тургындар кварталында ЖYргiзiлдi.
Моделдеу нэтижелерi бойынша да тэж1рибе ауданында ластаушы заттар концентрациялары бакылау ауданына караганда айтарлыктай жогары.
Атмосфералык ауа сынамаларыныц талдауы гигиеналык нормативтерден ШРЕК арткан, сонымен катар референтп концентрациялар K0мiртегi тотыгынан баска (2 ПДКмр автотрасса мацында) жэне елшенген заттар (HQ - 1,2). АлFашкы аурушандык бойынша Алматы каласы TYрFындарынын денсаулык жаFдайынын талдауы Алматы каласы тургындарыныц алгашкы аурушацдык талдауыныц динамикасы 2009 -2013 жылдары темендеущ керсетедi 14,1% (84461,3 %% - 2009 ж., 72527,8 %о - 2013 ж.), кесте 1. Аталган тенденция республикага да тэн. Алматы каласы тургындарыныц алгашкы аурушацдык децгей зерттеу аралыгында эркашан жогары болып тур, бул республикага караганда 15-16%. К^аладагы балалар аурушацдыгыныц децгейi республикадан 1,7 есе жогары.
Кесте 2 - 2009 - 2013 жж. Алматы к. тургындарыныц алгашкы аурушацдыгы Казакстан Республикасымен салыстырганда ( 100
Жылдар 2009 | 2010 2011 2012 2013
Барлык тургындар
Алматы 84461,3 78934,7 75113,2 76719,1 72527,8
КР (кала тургындары) 72191,6 68718,5 66484,3 65080,3 63158,4
Ересектер
Алматы 54132,5 49666,1 48374,2 50028,2 47425,1
КР (кала тургындары) 50842,8 47635,2 45807 44635,5 43613,2
Балалар
Алматы 182083,2 188217,2 175115,6 170327,1 156314,8
КР (кала тургындары) 133480,4 133963,1 127523,1 123300,1 91586,5
2013 жылы тургындардыц алгашкы аурушацдыгы басты себептерi тыныс алу агзаларыныц аурулары - 40,6% барлык аурулардан (29412,1%), канайналым ЖYЙесiнiц аурулары -6,0% (4320,2 %), кез жэне оныц косалкы аппараттарыныц
аурулары - 4,0% (2932,4 %), терi жэне терiасты жасушаларыныц аурулары- 3,8% (2773,0%), кан жэне кан TYзiлу MYшелерiнiц аурулары- 3,6% (2622,9%). Аталган 5 класс ауруларына барлык аурулардыц 58,0% гаредь сурет 1.
■ тыныс алу агзаларыньщ аурулары
■ канайналым жYЙесiнiц 40,6 аурулары
■ кез жэне онык косалкы аппараттарыныц аурулары
■ терi жэне терiасты жасушаларыныц аурулары
■ кан жэне кан тYзiлу |^шелершщ аурулары
Cурет 1 - Алматы каласы,2013 ж. барлык тургындардыц алгашкы аурушацдыгыныц басты себептерь
Каланыц 7 административты аудандарыныц аурушацды; бойынша денсаулы; жагдайын багалау Yшiн 2 аудан алынды - Бостанды; (салыстырмалы таза аудан ретшде) жэне Жетысу (аса ластанган аудан ретшде). Бул Yшiн 2013 жылгы ресми медициналы; статистикалы; есеп мэлiметтерi талдауга алынды (№12 жылды; формасы). Бостандык ауданы тYрFындарыньщ аурушандьщ курылымы мен децгеш
Бостанды; ауданы тургындарыныц 2013жылы №17 ;ызмет керсететш емханадагы жалпы саны 78237 адам. 2012 жылмен салыстырганда алгаш;ы аурушацды; бiршама жогары (596,7%) жэне ^ркелгендер 688,1 жагдай 1000
адамга шавданда, бул ;ала мэлiметтерiнен темен (725,3%) жэне республикадагы ;ала тургындарыныц алгаш;ы аурушацдыгы керсеткiшiнен жогары (631,6%). Аудан тургындарыныц алгаш;ы аурушацды; ;урылымында басты класстар тыныс алу агзаларыныц аурулары (40,1%), несеп жыныс ЖYЙелерiнiц аурулары (10,3%), ас;орыту агзаларыныц аурулары (9,1%), CYЙек-булшык;ет ЖYЙесi мен дэнекер тшнщ аурулары (7,4%) жэне жара;ат пен уланулар (5,2%). Аталган бес класс барлы; аурулардыц 72,1% курайды, сурет 5.
9,1 10,3
40,1
I тыныс алу агзаларыньщ аурулары
I несеп жыныс жYЙелерiнщ аурулары
I аскорыту мYшелерiнiц аурулары
I сYЙек-бyлшы^ет жYЙесi мен дэнекер тшнщ аурулары
I жаракат пен уланулар
Сурет 2 - 2013 жылы Бостанды; ауданы тургындарыныц алгаш;ы аурушацды; курылымы
Жетiсу ауданы тYрFындарыньщ аурушацдык; курылымы мен децгеш.
Жетку ауданы тургындарыныц 2013 жылы №1 ;ызмет керсететiн ;алалык; емханадагы жалпы саны 73561 адам. 2012 жылмен салыстырганда тургындардыц алгаш;ы аурушацдыгы бiршама жогары (400,2%) жэне тiркелгендер 480,4 жагдай 1000 адамга, бул ;ала бойынша мэлiметтерден темен (725,3%) жэне республикадагы ;ала
тургындарыныц алгаш;ы аурушацдыгы да темен (631,6%).
Аудан тургындарыныц алгаш;ы аурушацды; ;урылымында басты класс аурулары тыныс алу агзаларыныц аурулары (40,5%), ;ан жэне ;ан TYзiлу MYшелерiнiц аурулары (8,4%), ас;орыту агзаларыныц аурулары (6,9%), ;анайналым ЖYЙесiнiц аурулары (6,4%) жэне ЖYЙке ЖYЙесiнiц аурулары (5,4%). Аталган бес класс барлы; аурулардыц 67,6% ;урады.
32,4
I тыныс алу аFзаларыныц аурулары
кан жэне кан тYзiлу мYшелерiнiц аурулары аскорыту мYшелерiнщ аурулары
канайналым жYЙесiнщ аурулары
Сурет 3 - 2013 жылы Жетку ауданы тургындарыныц алгаш;ы аурушацды; курылымы
Жетiсу ауданында Бостанды; ауданына ;араганда алгаш;ы бестшке кiретiн аурулар ;ан жэне ;ан TYзiлу MYшелерiнiц аурулары, ;анайналым жуйейнщ аурулары жэне ЖYЙке ЖYЙесiнiц аурулары. Алматы ;аласында салыстырмалы ;анайналым жуйейнщ аурулары жэне ЖYЙке ЖYЙесiнiц аурулары.
Ересек тургындар арасында Алматы ;аласы мен Бостанды; ауданы бойынша бiрiншi орында тыныс алу агзаларыныц аурулары тур, ал Жетку ауданы бойынша ;анайналым ЖYЙесiнiц аурулары.
Барлы; зерттеу аудандарында бiрiншi орында балалар арасында тыныс алу агзаларыныц аурулары тур. Жетку аданында Бостанды; ауданына ;араганда басты класс ауруларда ;ан жэне ;ан тузiлу агзаларыныц аурулары, терi жэне терiасты жасушаларыныц аурулары жэне ЖYЙке ЖYЙесiнiц аурулары. Алматы ;аласында салыстырмалы ЖYЙке жуйесiнiц аурулары.
Бiздiц зерттеуiмiздiц нэтижесi бойынша аса мацызды аурулар ;оршаган орта факторларына байланысты болуы MYMкiн, Алматы ;аласы жагдайында ;анайналым MYшелерiнiц аурулары, тыныс алу агзаларыныц аурулары мен ЖYЙке аурулары тур. ^орытынды.
1. Алматы ;аласы ауа бассейнiнiц химиялы; ластануы КР Гидромет ;ызметшщ мэлiметтерi бойынша АЛИ зерттеудiц 2009-2013 жылдары (11,5 дан 12,9) жогары болган. Алматы ;аласы атмосферасыныц басым ластаушыларына РМ10, РМ2,5 шац фракцияларыныц елшенген белшектерi мен азот диоксида бул автокелшке тэн ластаушылар.
2. Ба;ылау жэне тэжiрибе аудандарында ластаушы заттардыц максималды бiр реттiк концентрациялары компьютерлiк моделдеу ар;ылы аны;талды. Оныц нэтижелерi аса жогары концентрациялар тэжiрибе ауданында 3 есе жогары.
3. Тацдалган ею ауданныц атмосфералы; ауасынан ба;ылау аспапты; сынама ЖYргiзiлдi, нэтижесiнде ластаушы концентрациялар гигиеналы; нормативтерден темен болды.
Алматы ;аласы тургындарыныц денсаулы; жагдайын талдау статистикалы; ведомствалы; есеп мэлiметтерi
бойынша зерттелдъ Оныц нэтижелерi ;аладагы тургындар аурушацдыгы республикалы; керсеткiштен жогары. Аурушацды; курылымында ;аланыц ;оршаган орта факторларынан болатын мацызды аурулар тыныс алу агзаларыныц аурулары, ;анайналым ЖYЙесiнiц аурулары жэне ЖYЙке аурулары.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Кенесариев У.И., Досмухаметов А.Т., Амрин М.К. Казахстан ;алаларыныц атмосферасыныц шац бeлшектерiмен ластануынан тургындар денсаулыгына ;ауш-к;атерш багалау // Вестник КазНМУ. - Алматы: 2013. - №3. - С. 56-58.
2 Ussen Kenessariyev, Alexander Golub, Michael Brody, Askhat Dosmukhametov, Meiram Amrin, Aya Erzhanova, Dinara Kenessary. "Human Health Cost of Air Pollution in Kazachstan"// Journal of Environmental Protection. - 2013. - №4. - С. 869-876.
3 Кенесариев У.И., Досмухаметов А.Т., Амрин М.К. «Респирабельные фракции как фактор смертности населения городов Казахстана» / / Материалы XVII Материалы научной конференции «Здоровье семьи XXI век». - Пермь: 2013. - С.167-170.
4 «Методические указания по оценке риска воздействия взвешенных частиц атмосферы на здоровье населения». - Астана: 2006. -С.10.
5 «Руководство по оценке риска для здоровья населения при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду». - М: 2004. - С.116.
6 Фролов А.Б. Комплексная гигиеническая оценка аэрогенного риска бронхолегочной патологии населения промышленного города: автореф. дисс... канд. мед.- Оренбург, 2007. - С.19.
У.И.КЕНЕСАРИЕВ, Р.А.БАЯЛИЕВА, М.Т.АДИЛОВА, Г.А.КАМБАРОВА, А.Л.КИМ, А.А.ЛИ, М.Т.ШЕГЕБАЕВА, М.Р.КАСЫМЖАНОВА,
М.С.ХУДАЙБЕРДИЕВА, К.С.КАЛИЕВА, Н.А.ТИКЕМБАЕВА
УРОВЕНЬ ЗАБОЛЕВАЕМОСТИ НАСЕЛЕНИЯ ГОРОДА АЛМАТЫ В СВЯЗИ РОСТОМ КОЛИЧЕСТВОМ АВТОТРАНСПОРТА
Резюме: в статье отражены влияния антропогенных факторов окружающей среды на состояние здоровья населения города Алматы, в частности влияние автотранспорта на здоровье населения по результатам анализа показателей выбросов автотранспорта в сравнении чистого и загрязненного районов города. Ключевые слова: заболеваемость, автотранспорт, загрязнение.
U.KENESSARIYEV, R.BAYALIYEVA, M.ADILOVA, G.KAMBAROVA, A.KIM, A.LI, M.SHEGEBAYEVA, M.KASYMZHANOVA,
M.HUDAIBERDIYEVA, K.KALIYEVA, N.TIKYMBAIYEVA
THE INCIDENCE OF THE POPULATION OF THE CITY OF ALMATY IN CONNECTION GROWTH IN THE NUMBER OF VEHICLES
Resume: The article reflects the influence of anthropogenic environmental factors on the health status of the population of the Almaty city, in particular the impact of transport on public health as a result of the analysis of vehicles emission in comparison clean and polluted areas of the city.
Keywords: morbidity, automobile transportation, pollution.
УДК 614.2:614.71/72 - 032.1 - 073 (574)
У.И. КЕНЕСАРИЕВ, Р.А. БАЯЛИЕВА, А.М. ОРАЗЫМБЕТОВА
С.Д.Асфендияров атындагы Цазац ¥лттыцмедициналыцуниверситетi Жалпы гигиена жэне экология кафедрасы
АТМОСФЕРАЛЬЩ АУАНЫН, ЛАСТАНУ ДЕН.ГЕШНЕ БАЙЛАНЫСТЫ T¥PFbIHAAP ДЕНСАУЛЬИЫНЫН, ЖАFДАЙЫ
(АЛМАТЫ каласынын МЫСАЛЫНДа)
Мацалада Алматы цаласында атмосфералыц ауа мен тургындар денсаулыгы сапасына бага берлген. Цаланыц ауа бассейншц басым ластаушылары шац фракцияларыныц елшенген бвлшектерi РМ10 мен РМ2,5жэне азот диоксидi екендiгi аныцталган. Канцерогендi емес цауiп-цатердiц индекстерi мен коэфициенттер^ц жогары керсеткiштерi бацылануда, сонымен цатар елшенген белшектердiц респерабельдi фракциялары мен азот диоксидiнiц атмосферадагы децгейшц арту тенденциясы байцалган. Тургындардыц алгашцы аурушацдыц децгеш Республикалыц керсетюштен жогары, бул эаресе балалар аурушацдыгында 1,7 есе жогары. Цоршаган орта факторларыныц эсершен болатын аса мацызды аурулар Алматы цаласыныц жагдайында тыныс алу агзаларыныц аурулары, цанайналым жуйестщ аурулары, цан жэне цан тузлу агзаларыныц аурулары мен жуйке аурулары. TYÜiHÖi свздер: ауа бассейну ластану, цаут-цатер, аурушацдыц.
Kipicne. К^рп уа;ытта ;ала тургындары антропогенд ЖYKтеменiц артуын сезiнуде. Урбандалу YPДiсiнiц ;арк;ындылыгы, автотраспорт саныныц артуы ;оршаган орта мен тургындар денсаулыгына эсер етуде. Коршаган
434
орта факторлары мен тургындар денсаулыгыныц жагдайы арасындагы санды; байланысты бегату MYMкiн емес. Алматы республиканыц ец iрi ;аласы. Тургындардыц жалпы
