CC BY
2УДК 62
М^ратбай Р.С.
ALT Университет (Алматы, Казахстан)
Сактапова А.Б.
ALT Университет (Алматы, Казахстан)
Сзкенов А.Б.
ALT Университет (Алматы, Казахстан)
КАЛАЛЬЩ ОРТА ЖАГДАЙЫНДА АВТОКЭЛ1К КЕШЕНДЕР1Н ОЦТАЙЛАНДЫРУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ МЕН МЕХАНИЗМДЕР1: АДАМИ ФАКТОР, КАУ1ПС1ЗД1К ЖЭНЕ ТАСЫМАЛДАУДЫ УЙЫМДАСТЫРУ МЭСЕЛЕЛЕР1
Аннотация: бул мацалада цалалыц орта жагдайында автокелт кешендерт оцтайландыру мэселелер1 царастырылады, атап айтцанда, адами фактор, цаутЫздт жэне тасымалдауды уйымдастыруга ерекше назар аударылады. К,аз1рг1 автокелт кешендер1 келттердщ тыгыздыгымен туындайтын цосымша цауттер мен кедергшерд1 ецсеру Yшiн тшмд1 стратегияларды цажет етедi. Жумыста цалалыц логистикадагы тшмдшк пен цауiпсiздiктi арттыруга багытталган негiзгi эд^тер мен тэсшдер талцыланады, апаттылыцца эсер ететт факторлар мен олардыц адами факторлармен байланысы зерттеледi, сондай-ац апаттылыц децгешн темендетуге багытталган уйымдастырушылыц стратегиялар усынылады. Калалыц ортадагы апаттылыц пен цаутЫздтке адами факторлардыц эсерi туралы деректердi талдау ЖYргiзiлдi жэне келт агындарын басцаруга технологияларды интеграциялау бойынша инновациялыц шешiмдер усынылды. Корытынды белiмде келт кешендерiн жетiлдiру бойынша тужырымдар мен усыныстар бершген.
1559
Ключевые слова: автокелт кешет, оцтайландыру, цалалыц орта, адами фактор, цаутЫздщ тасымалдауды уйымдастыру, келт логистикасы.
Клрюпе. Автокелж кешендерi м^рп замангы калальщ инфрамурылымнын непзп мурамдас белiгiнiц бiрi болып табылады. Жыл сайын урбанизациянын жэне халы; санынын есуiмен бiрге ;алалардагы келш агындарынын келемi артып келедi. Бул жагдай, эшресе, автокелiк кешендерiн дамыту мен оцтайландырудыц ;ажеттшгш туындатады. Калалы; ортада келiк жYктемесiнiц курт артуы жолдагы ;озгалысты уйымдастыру, ;аушшздшт ;амтамасыз ету, жол-келiк окигаларынын, санын азайту жэне тасымалдаудыц тиiмдiлiгiн арттыру сия;ты бiрк;атар мацызды мэселелердi шешудi талап етедi. Келiк агындарынын, тыгыздыгы жэне келш тYрлерiнiц эртYрлiлiгi ;аушшздшке ;ауш тендiретiн ;осымша факторларга айналуда, бул ез кезегiнде калалы; тасымалдарды тиiмдi уйымдастыру ;ажеттшгш ай^ындайды.
Каланы; келш инфранурылымы жYЙелi жоспарлауды, ресурстарды утымды белудi жэне заманауи технологияларды пайдалануды талап етедi. Казiргi зерттеулер керсеткендей, автокелш кешенiн онтайландыруга кешендi тэсш ;олдану апаттылы;ты азайтуга жэне жалпы ;алалы; ортанын ;аушшздтн арттыруга мYмкiндiк бередi. Эсiресе, келiк кешендерiнiн ;алалы; орта жагдайында жумыс iстеу ерекшелштер^ адами фактордын релi жэне технологиялы; шешiмдердiн интеграциясы, мысалы, интеллектуалды келш жYЙелерiн ;олдану манызды рел ат;арады. Интеллектуалды жYЙелер на;ты уа;ыт режимшде келiк агындарын реттеуге, жолаушылар мен жYк тасымалын онтайландыруга мYмкiндiк беред^ бул ;алалы; ортанын тиiмдiлiгiне жэне ;аушшздтне тiкелей эсер етедi.
Автокелш кешенiн дамытудагы адами фактордын эсерш зерттеу де манызды орын алады. ЖYргiзушiлердiн кэсiби дагдылары, жол жагдайларындагы стресс факторлары, жумыс уза;тыгы сия;ты адами факторлар келiк ;аушшздтне тжелей эсер етедi. Бул факторларды ескерш, автокелiк кешендерiн бас;ару жYЙелерiнде адами факторды ескеру ;ажет. Каналы;
1560
ортанын, тыгыздыгы жагдайында жYрriзушшердщ кэшби дайындыгы мен мшез-кулык ерекшелiктерi апаттылык децгейiн аныктайтын мацызды кeрсеткiштердiц бiрi болып табылады. ЖYргiзушiлердiц бейiмделуi мен олардыц каушшзджке деген кезкарасы калалык кeлiк жуйесшщ турактылыгы мен сенiмдiлiгiне ыкпал етедг Калалык кeлiк кешенiн оцтайландыру мэселесш карастыру барысында апаттылыкты темендету жэне келш кызметiнiц сапасын арттыру Yшiн инфракурылымдык eзгерiстердiц де мацыздылыгын атап ету кажет. Кептелiстердi азайту, козгалыс каркынын бакылау, жаяу жYргiншiлер мен келш куралдары арасында Yйлесiмдiлiктi сактау Yшiн инфракурылымды жацарту кажет. Жолдардагы киылыстардыц курылымын езгерту, арнайы жолактар жасау, багыттаушы белгiлер орнату сиякты шаралар кeлiк козгалысын кауiпсiз эрi теракты етуге багытталган. Осы макалада калалык ортада автокeлiк кешендерiн оцтайландырудыц тиiмдi стратегияларын аныктауга багытталган зерттеу жYргiзiледi. Атап айтканда, кeлiк каушшздтн камтамасыз етудiц негiзгi аспектiлерi ретшде адами фактор, калалык кeлiк инфракурылымы жэне интеллектуалды жYЙелердi пайдалану мэселелерi карастырылады. Макалада усынылган стратегиялар мен эдютер кeлiк кешенiн баскарудыц тшмдшгш арттыруга, апаттылык децгейiн темендетуге жэне калалык инфракурылымныц дамуына оц ыкпал етуi мYмкiн.
Материалдар мен эдютер. Зерттеу Yшiн Алматы каласыныц келж жYЙесiне катысты деректер алынды, себебi Алматы — Казакстанныц ец Yлкен каласы жэне халык тыгыз орналаскан аймактардыц бiрi. Алматыдагы кeлiк агындары кYннен-кYнге кYPделенiп келедi, бул тасымалдауды уйымдастыруга, жол кауiпсiздiгiне жэне жол-келш окигаларына ыкпал етедi. Алматы каласыныц мысалында жYргiзiлген зерттеу нэтижелерi баска да iрi калалар Yшiн эмбебап тэсiлдер усынуга мYмкiндiк бередi. Зерттеу барысында соцгы 5 жыл шщдеп Алматы каласындагы кeлiк козгалысына катысты статистикалык мэлiметтер колданылды.
Апаттылык деректерi — жол-кeлiк окигаларыныц санын, апатка себеп болган жагдайларды, жYргiзушiлердiц кшэсш аныктау деректерiн камтыды.
1561
Келш агындарынын сипаттамалары — ;ала шшдеп басты магистральдар, кешелер мен ;иылыстар бойынша жYктеме денгейi.
Калалы; келiк инфрамурылымынын ерекшелiктерi — жолдар саны, олардын еш, кеше ;иылыстарынын мурылымы, жаяу жYргiншiлерге арналган инфра;урылымдар жэне жары;тандыру денгеш сия;ты керсеткiштер.
Алынган мэлiметтер Алматы ;аласынын Келiк бас;армасынан жэне ресми статистика органдарынан жина;талды. Осы деректердi талдау барысында ;аланын эртYрлi айма;тарындагы апаттылы; денгейi, жYргiзушiлердiн мшез-кулык; ерекшелiктерi жэне келiк ;озгалысын уйымдастыруга ;атысты мэселелер егжей-тегжейлi ;аралды.
Жогарыда аталган эдiстердiн кешендi ;олданылуы Алматы ;аласынын автокелiк кешенiндегi езектi мэселелердi жYЙелi тYPде зерттеуге жэне шешуге багытталган стратегияларды эзiрлеуге мYмкiндiк бердг Сонымен ;атар, адами факторды терен талдау — жYргiзушiлердiн психологиялы; ерекшелжтер^ стресс жагдайларындагы мшез-:кулык;тары мен эдеттерi — келiк агындарын тиiмдi бас;ару мен ;аушшздшт арттырудын манызды аспект^ ретiнде ;арастырылды. Бул зерттеудiн тагы бiр ерекшелiгi — онын ;алалы; келiк кешенiн жа;сартуга арналган практикалы; усыныстар эзiрлеуге багытталуы. Бул усыныстар Алматы ;аласынын мысалында эзiрленсе де, бас;а ;алалар Yшiн де ;олдануга болатын эмбебап шешiмдер мен стратегияларды ;амтиды.
Эдебиетке шолу. Гылыми зерттеулерде келш агындарынын тыгыздыгы жэне жол ;озгалысы ;атысушыларынын езара эрекетi ;осымша ;ауштер тудыратын ;алалы; ортада автокелш кешендерiн онтайландырудын маныздылыгы атап етшедг Алпысбаев С. А. мэлiметтерiне сэйкес, к;алалык; келiк инвестициялы; тартымды салалардын бiрi болып табылады, дегенмен, ;аушшздш пен тасымалдауды уйымдастыру тургысынан айтарлы;тай жа;сартуды ;ажет етедi [1, 59-б.]. Г.А. Бодаубаева езiнiн зерттеулерiнде инфракурылымдык; жа;сартулар мен келiк ;ызметшщ сапасын арттыру Yшiн жогары технологиялы; шешiмдердi енгiзудiн маныздылыгына баса назар аударады [2, 68-б.].
1562
Нэтижелер жэне талкылау. Зерттеу нэтижелерi бойынша кала келш жYЙесiн оцтайландыруга арналган бiрнеше тэсш усынылады, олар апаттылыкты азайтуга жэне каушшздшт арттыруга багытталган.
Кесте 1. Интеллектуалды жYЙелер кемегiмен келж агындарын оцтайландыру
Интеллектуалды мониторинг ЖYЙелерi Артыкшылыктары Енгiзу мысалдары
Козгалысты баскару жYЙелерi Кептелiстердi азайту, кауiпсiздiктi арттыру Алматы, Нур-Султан
Автоматтандырылган сигналдар Жылдамдыкты бакылау, агындарды реттеу Мэскеу, Токио
Апаттылык деректерш талдау Каушт аймактарды аныктау, жол жаксарту жоспарлары Лондон, Нью-Йорк
Жасанды интеллект негiзiнде мониторинг жэне баскару жYЙелерiн енгiзу козгалыс каркынын жедел реттеуге жэне апаттык жагдайлардыц алдын алуга мYмкiндiк бередг
Кесте 2. Калалык жагдайларга сэйкес инфракурылымды дамыту.
Инфракурылымды жацарту Квлiк агындарына эсерi Мысалдар
Арнайы жолактар куру Эткiзу кабшетш арттыру Алматы
Айкас жолдарды кайта куру Апаттылык децгейiн темендету Мэскеу
Багдаршамдар орнату Козгалысты реттеудi жаксарту Санкт-Петербург
Жолдарды жацарту жэне кецейту, арнайы жолактарды уйымдастыру жэне келж тYЙiндерiн жацарту кауiпсiздiктi арттырудыц мацызды элементтерi болып табылады.
1563
Кесте 3. Келш жYйесiн жоспарлауда адами факторды ескеру.
Адами фактор ^аушазджке acepi Шeшiм мысалдары
ЖYргiзушiлердi оккыту Апат санын азайту Окыту багдарламалары
КYЙзелiс факторлары Жолга назар аударуды арттыру Психологиялык колдау
Мiнез-кулыкты багалау Апаттык жагдайларды болжау Бейнебакылау
Козгалыс мшез-кулкын болжауга жэне апаттылык децгейiн темендетуге KeMeKTeceTiH модельдеудi енпзу каушшзджт арттыруга мYмкiндiк бередi. Бул зерттеу калалык орта жагдайында автокелш кешендерiн оцтайландырудыц мацызды аспектiлерiн, атап айтканда адами фактор, кeлiк каушшздт жэне тасымалдауды уйымдастыру мэселелерiн жан-жакты талдауга багытталды. Алматы каласыныц мысалында жYргiзiлген талдаулар апаттылыктыц децгейiне эсер ететш негiзгi факторларды аныктап, калалык инфракурылымды тиiмдi баскару эдiстерiн усынуга мYмкiндiк бердi. Кeлiк агындарыныц ^рделшп, калалык инфракурылымныц тыгыздыгы жэне келш козгалысын уйымдастырудагы кемшiлiктер апаттар децгешн арттырып, козгалыс кауiпсiздiгiне терiс эсер ететт байкалды. Адамныц мшез-кулык ерекшелштерш, эсiресе жYргiзушiлердiц кэсiби дагдыларын, кYЙзелiс децгейiн жэне жолдагы жагдайларга эсерш ескере отырып, оцтайлы баскару шешiмдерiн кабылдау кажеттiгi аныкталды. Сонымен катар, интеллектуалды жYЙелердi пайдалану, инфракурылымды жет!вдру жэне адами факторды ескеретiн кешендi стратегияларды енгiзу калалык кeлiк каушшздтн арттыруга септiгiн тигiзетiнi дэлелдендi.
Корытынды. Калалык кeлiк кешендерiн оцтайландыру y™^ кешендi тэсiлдердi колдану кажет. Зерттеу нэтижелерi кeрсеткендей, апаттылык децгейiн тeмендету Yшiн калалык инфракурылымды жацгырту, интеллектуалды ^лш жYЙелерiн енгiзу жэне ^лш козгалысын уйымдастыруда адами факторды ескеру
1564
кажет. Атап айтканда, Алматы каласында арнайы жолактар жасау, апатты жагдайларды талдау аркылы каушт аймактарды аныктау жэне жYргiзушiлердi окыту сиякты шаралар келiк кауiпсiздiгiн арттыруга мYмкiндiк бередi. Каланыц ец каушт аймактарында интеллектуалды баскару жэне бакылау жYЙелерiн орнату, бул келiк агындарын тиiмдi реттеуге жэне апаттылыкты азайтуга ыкпал етедг
Калалык келiк инфракурылымын дамыту, эсiресе жолдар мен киылыстарды кайта куру, арнайы жолактарды енпзу жэне жаяу жYргiншiлер кауiпсiздiгiн камтамасыз ету. ЖYргiзушiлердiц кэсiби децгейiн арттыру жэне олардыц жолдагы мшез-кулкын баскару Yшiн психологиялык колдау мен окыту багдарламаларын дамыту.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Алпысбаев С.А., Сатова Р.К., Мухамбетов Д.Г., Мухамбетова А.Д. Состояние и перспективы развития транспортного комплекса Казахстана. — Алматы: КазАТК, 2007. — 152 с.
2. Бодаубаева Г.А. Развитие экспорта транспортно-логистических услуг Казахстана как одного из перспективных направлений высокотехнологичного экспорта // Экономика: стратегия и практика. — 2019. — №2(14). — С. 67-80
3. Уотерс Д. Логистика: Жетюзу Тзбегш Баскаруга Юрюпе. — Лондон: Палграв Макмиллан, 2003. — 338 б.
4. Джонсон Дж.С., Вуд Д.Ф. Казiргi Замангы Логистика. - Жогаргы Седла Эзеш: Прентис Холл, 2002. — 608 б.
5. Берулава Г. Келш Саласындагы Реформалардагы Ырыктандыру // Еуропалык Келiк Журналы. — 2010. - Том. 46. — Б. 55-72.
6. Bowersox D.J., Closs D.J. Жетюзу Тiзбегiнiц Логистикасын Баскару. — Нью-Йорк: Макгроу Хилл, 2002. — 634 б.
7. Ламберт Д.Ф., Сток Дж.Р. Логистиканы Стратегиялык Баскару. — Нью-Йорк: Макгроу Хилл, 2001. — 902 б.
1565
8. Waters D. Жаhандык; Логистика жэне Таратуды Жоспарлау. Лондон: Маршрут, 1999. — 432 б.
9. МКБ. Логистика транспорта: проблемы и пути решения. Сборник статей.
— Алматы: КазАТК, 2018. — 275 с.
10. Макаров И., Соколова А. К^рп Экспорттьщ-Импорттьщ Сауда Агындарын Баскарудагы Логистиканын, Рeлi // Келш Экономикасы Журналы. 2015. Том. 41(2). Б.89-104
11. Бенсасси С., Маркес-Рамос Л. Инфракурылымнын, Еуразиялы; Айма;тагы Сауда Шыгындарына Эсерi // Халы;аралы; Экономика Журналы. — 2013. - Том. 12(3). — Б.312-329
12. Казахстан Республикасы ¥лтты; Экономика Министрлiгi. Казахстан Республикасындагы Кeлiк Жэне Коммуникациянын, статистикалы; Жылнамасы.
- Астана: Статистика Комитетi, 2020 жыл
1566
