CC BY
12ГЕОГРАФИЯ И ГЕНЕЗИС ПОЧВ
MFTAP 68.05.37
К.К. Кулымбет1'2, Н.М. Мухитдинов2, Г. Шрамко3, А.Б.Садуахас1, F.E Ергеш1, К.М.Тыныбаева1, А.А.Тастанбекова2 ADONIS TIANSCHANICA LIPSCH (ADOLF) ЦЕНОПОПУЛЯЦИЯЛАРЫНЫН, ТАРАЛГАН АЙМАГЫНЬЩ КАЗ1РГ1 ТОПЫРАК ЖАГДАЙЫ
1«в.О.Оспанов атындагы казак топырактану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты» ЖШС, 050060, Алматы к, аль-Фараби дацгылы,75В, К^азацстан, e-mail: qulymbet.qanat@gmail.com 2эл-Фараби атындагы К,азак улттыкуниверситету 050040, Алматы к, аль-Фараби дацгылы,71, Цазацстан 3Дебрецен Университету Дебрецен к, 4032, Венгрия Аннотация. Макалада Кеген асуы мен Терккей Алатауы топырагы жамылгысыныц n;a3ipri жагдайы сипатталды. Топырактыц морфологиялык, химиялык, физикалык жэне физика-химиялык касйеттерi зерттелдi. Зерттеу аумактарында келесi топырак тйптерi аныкталды: таулы-дала зонасындагы элсiз сiлтiлi кара топырак (Кеген асуы); таулы-дала зонасындагы оцтYстiк кара топырак (Терккей Алатауы). Аума;тыц топырагындагы гумустыц мeлшерi (0- 10 см кабаты) жогары камтамасыз етiлу санатына жатады (9,13 % дейт). pH мэнi бойынша ею кесiндiдегi топыракта сiлтiлi, жогаргы кабаттары элсiз сiлтiлi, ал тeменгi кабаттарга карай орта сiлтiлi жэне ;атты сiлтiлi, олар 7,1 ден 8,4 аралыгында eзгередi. Ekí кесiндiде де калийдщ жогары камтамасыз етiлуi аныкталды. Терккей Алатауы топырак кесiндiсiнде - салыстырмалы тYPде коректiк заттармен жогары камтамасыз етiлген. Зерттеу аумактарынан 25 тен астам еамдж тYрлерi аныкталды. Олардыц iшiндегi доминант тYрлер: Artemisia glauca, Artemísia vulgaris, Festuca valesiaca, Dracocephalum integrifolium. Зерттеу барысында алдыцгы жылдары курастырылган картографиялык мэлiметтер колдануы негiзiнде зерттеу аумыгыныц толыктырылган, жаца топырак картасы сызылды.
Tyüíh свздер: топырак кесшш, кабаттар, еамдж тYрлерi, морфологиялык сипаттама, Кеген асуы, Терюкей Алатауы, топырак ылгалдылыгы, топырак типтер^
К1Р1СПЕ
Топырак тYрлерiнiц солтYстiктен оцтустжке, ягни ендiк аймакка ауысуы айкын кeрiнедi. Тауларда топырак тYр-лерi бектерден шыцдарга ауысады, ягни тж (биiктiк) белдеу байкалады[1]. ^азакстанда аумактын, 86 %-ын жазык-тар алып жатыр. Жазыктарда топырак-тын Yш тYрi ерекшеленедi: кара топы-рактар (52° с. е. дейiн), кызгылт (52 жэне 48° с. е.арасында), коныр жэне сур-коныр (48° с. е. онтYстiгiнде). ^ыз-гылт топырактар кара топырактардын онтYстiгiнде орналаскан. Олар Орталык ^азакстаннын басым бeлiгiн, Каспий маны ойпатынын солтYстiгiн, Шыгыс ^азакстан облысынын жазыгын алып жатыр. ^ызгылт топырак онтYстiкте, кургак дала жэне шeлейт аймактарда басым, олар 90,6 миллион га немесе
республика аумагынын 34 % алып жа-тыр [2].
^ара топырак 3 тип тармакка бeлiнедi: онтYстiк кара топырак, элсiз сытШ кара топырак жэне кэдiмгi кара топырак орташа кургак дала кара кызгылт топырагы жэне кур^ак дала кызгылт топырагы, сондай-ак шeлейт-тщ ашык кызгылт топырагы [3].
Топырактын кунарлылыгы онтYс-тiкке карай тeмендейдi. ^ара коныр жэне коныр топырактарында 4,5-3,0 % карашiрiк бар, жартылай шeлдiн ашык коныр топырактары карашьржтщ аз мeлшерiмен ерекшеленедi - 3,0-2,0 %. ^ургак даланын кара коныр жэне коныр топырактары телiмi (ягни, суарылмайтын) егiншiлiк пен мал шаруашылыгына жарамды, ал шeлейт жерлердiн ашык коныр топырактары
непзшен жайылым ретшде пайдала-нылады [4].
Райымбек ауданы - Алматы облысыныц оцтустж-шыгыс бeлiгiнде орналасцан KepiKTi жерлердiц 6ipi. Сол-TYстiгiнде ¥йгыр ауданымен, батысын-да Ецбекшщазац, Талгар жэне тшт Карасай аудандарымен Шелек eзенiнiц жогаргы агысымен шектеседi. ОцтYстi-гiнде ^ыргызстанмен, шыгысында Кытаймен шекараласады. Бул аймац-тыц ец бйiк шыцы-Хан Тэщр^ 6995 м, Казацстан мен Кыргызстан шекара-сында орналасцан.
Ауданныц ец iрi eзендерi - Шарын, Шелек, Текес, Баянкел, кептеген сала-лары бар. Ауданныц оцтYстiк бeлiгiнде тау жоталары Терiскей Алатау жYЙесiне жатады. Ауданныц оцтYстiк бeлiгiндегi тау шыцдарыныц абсолюттi бйiктiгi тецiз децгейiнен 3400 метрге дешн. Бул аймацтыц топырац жамылгысы эртYрлi механйкалыц цурамы бар эртYрлi топырац TYрлерiмен сйпатталады [5].
Таулы цара топырац цургац бозды-бетегелi дала белдемiн алып жатыр. Тау бeктерiндегi цара жэне цара цоцыр топырацтары негiзiнен тeменге кету конустарында орналасцан. Бул топырац аймагыныц ауылшаруашылыцта мацы-зы зор, emrem онда егiншiлiкке жарам-ды негiзгi жер цорлары шогырланган.
Бул аймацца шартты TYPде Кеген-Нарынцол ауданы кiредi. БYкiл аймацтан айырмашылыгы, бул аймац жылудыц жетiспеушiлiгiмен, цургацшы-лыцтыц жогарылауымен жэне цысца eсу кезецiмен сйпатталады [6].
Мацаланыц мацсаты сйрек, эндем, дэрiлiк TYP Adonis tianschanica Lipsch (Adolf). ценопопуляцйяларыныц цазiргi топырац жагдайына бага беру
Осы мацсатца сэйкесшше цойыл-ган мшдеттер:
1. Кеген асуы жагдайында кездесетш сйрек, эндем, дэрiлiк TYP Adonis tianschanica Lipch (Adolf). Ценопопуляцйяларыныц цазiргi топырац жагдайы.
2. Терккей Алатау жагдайында кездесетiн сйрек, эндем, дэрглж TYP Adonis tianschanica Lipch (Adolf). ценопопуляцйяларыныц цазiргi топырац жагдайы.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Далалыц зерттеу жумыстары Алматы облысындагы Кеген асуы жэне Терiскей Алатауы топырагында жYргi-зiлдi. Зерттеу нысаны - Кеген асуы жэне Терккей Алатауыныц топырац жамыл-гысы. Клйматы кYрт контйнентальды, цысы узац жэне суыц. Аумагы таулы рельефпен сйпатталады.
Топырацтыц далалыц морфоло-гйялыц сйпаттамасын нацтылау Yшiн топырац Yлгiлерi алынды, олар кешн-нен жете зерттеуге жэне зертханалыц талдауга жiберiлдi. Оларды iрiктеу топырацтыц морфологйялыц сйпатта-масынан кейiн генетйкалыц цабаттар мен эр цабаттарга сэйкес жYргiзiлдi [7].
Зерттеу ddicmepi. Топырац Yлгi-лер топырац кесгаш бойынша эр цабаттын бойымен арнайы топырац пышагыныц гамепмен алынды. Эрбiр бiрiктiрiлген Yлгiнiц массасы шамамен 400-500 г. Yлгiнi алу орнында топырац ылгалдылыгын аныцтау Yшiн берiлген терецдiктен топырац массасы пышац-пен алынды. Топырац Yлгiлерi бiрнеше цабаттан, барлыц терецдiкке алынды. Технохймйялыц таразыларда цацпагы бар алюмйнйй бюкс eлшендi. Yлгi кептiру шкафында 105 °C темпера-турада 5 сагат бойы ашыц кептiрiлiп (цацпац бюкс ty6^ цойылды), эксйка-торда салцында-ганнан кейiн цайтадан eлшендi [8].
Ылгалды топырацпен жYргiзiлетiн кeптеген талдаулар Yшiн ылгалдан цургац топырацца ауысу коэффйцйентш бiлу цажет. Ол мына формула бойынша есептеледг
К = 100 + А/100
мундагы, А - далалыц ылгал-дылыц, %.
Гумустыц цурамын аныцтау Yшiн топырац сынамалары 0,25 мм торлы
TeciKTepi бар електен етюзыд^ Шшсу мeлшepi гумустын болжамды ;урамына байланысты 0,05-тен 1 г-га дeйiн езге-peдi. Арты; хром ;оспасын титрлеу фенилантранил к;ышк;ылынын ;аты-суымен жYpгiзiлдi.
Органикалы; кeмipтeктiн пайыз-ды; мeлшepi мына формула бойынша eceптeлeдi:
сорг-= (fl-b)H 0003 * 100
мундагы, А-бос сынаманы титрлеуге жумсалган Мор тузы epiтiндiciнiн мeлшepi, мл; b-Yлгiнi титрлеуге жумсалган Мор тузынын мeлшepi, мл; н-Мор тузы epiтiндiciнiн цалыптылыгы; 0,003-шамасы 1 мг. - экв. m-топыра; Yлгiciнiн ;урга; массасы, г.
Органикалы; кeмipтeктiн ;урамы сынаманын курга; заттарынын пайы-зымен аны;талады жэне 1,724 коэф-фйцйeнтiн ;олдана отырып гумустын санды; ;урамы eceптeлдi. Органикалы; заттардын ;урамы МС 23740-79 бойынша аны;талды [9].
Топыра;тын гранулометриялы; ;урамы ондагы эpтYpлi мeлшepдeгi бeлшeктepдiн массалы; ;урамымен аны;талды, талдау Yшiн алынган ;ур-га; топыра; сынамасынын массасына пайызбен кepceтiлeдi. Грануломет-риялы; ;урамды зертханалы; аны;тау эдicтepi МС 12536-2014 бойынша аны;талды [10].
Топыра;тын абcолюттi ;урга; орташа сынамасынын массасы go, г, формула бойынша ;урга; ауа Yлгiлepiн талдау кeзiндe гигроскопиялы; ылгал-дылыкка TYзeтудi ескере отырып есеп-тeлeдi:
gi
Зо =
1 + 0,011V
мундагы gi-ауанын ;урга; KYЙiндeгi орташа топыра; сынамасынын массасы, г; W-гигроскопиялы; ылгалдылы;, %.
Суспензиянын барлы; кeлeмiнe (1л) ;айта есептегенде 0,05 мм-ден кем,
0,01 мм-ден кем, 0,005 мм-ден кем, 0,002 мм-ден кем жэне 0,001 мм-ден кем топыра; фракцияларынын ;урамы мынадай формула бойынша eceптeлeдi:
мундагы А-тура;ты массага дeйiн кeптipiлгeн тамызгыш кeлeмiндeгi топыра; фракциясынын массасы, г; g0-талдау Yшiн алынган топыра;тын абcолюттi ;урга; орташа сынамасынын массасы, г; Vn-тамызгыш сыйым-дылыгы, см3; К-талдау Yшiн алынган топыра; фракциясынын жиынты; ;урамы, г;
Сонымен бipгe, картографиялы; эдicтep (ГАЖ технологиялар, алынган нэтижелер бойынша карта жасау Yшiн эpтYpлi масштабтагы алдынгы жаса-лынган топыра; карталарын пайдала-ну), статистикалы; эдic (дepeктepдi математикалы; eндeу) жэне графика-лы; талдау, сондай-а; топыра; жэне eciмдiк жамылгысынын тйпiн сипаттау ;олданылды. Топыра;тын нeгiзгi гар-сетгаштершщ карталарын жасау Yшiн ГАЖ эдicтepi мен ArcGIS 10.4 маман-дандырылган багдарламалы; ;уралы ;олданылды.
Алынган дepeктepдi статистика-лы; eндeу "Excel-97" пайдалана отырып сипатталган математикалы; статисти-канын жалпы ;абылданган эдicтepiмeн [11, 12] жYpгiзiлeдi.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛКЫЛАУ
Таулы-дала зонасындагы элciз ciлтiлi ;ара топыра;. Топыра; кecкiнi Кеген асуында жасалынды. N43 0 08'36.3" Е7901Г46.3". Экспозиция: Шыгыс. Ка-уымдасты;: Асты;-жусанды эр TYpлi шeптi. ТYpлepдiн жобалы; жабыны: 50-60 %. ТYpлiк ;урамы: Artemisia glauca, Pulsatilla campanella, Poteutilla nervosa, Cerastium bungeanum, Androsace sericea, Festuca valesiaca, Eremostachys speciosa, Dracocephalum integrifolium, Goniolimon orthocladum, Carex steno-phylloides.
Таулы-дала зонасындагы элаз гысындагы топырац кескiнiнiц марфо-сiлтiлi цара топырац (сурет 1) жамыл- логиялыц сипаттамасы:
KyHripT сур tyctí, eсiмдiк тамырларына бай, кургак кабыршактар, усак тастар кептеп кездеседа, аздап тыгыздалган, келеа горизонтка ауысуы анык байкалган, курылымы TYЙipшiктi, ылгалдылыгы жогары, механикалык курылымы бойынша женiл сазды, кайнау дэрежес темен.
^уба pендi сур TYстi немесе ашык коныр куба рендо, кабыршакты, кабыршакты-призмалык немесе кесек курылымды, ылгалдылык денгейi жогарыдан темен, кайнау дэрежеа жогары, жещл сазды, кабыршакты косындылар кездеседi, келесi горизонтка ауысуы бipтiндеп кана байкалады.
Теменге карай ашыгырак кара pендi коныр TYстi, ылгалдылык денгейi жогарыдан темен, курылымы тыгыз немесе ете тыгыз, кабыршакты кесек тэpiздес немесе элиз кабыршакты, карбонатты TYзiндiлеp, кайнау дэрежес ете жогары, механикалык курылымы бойынша жещл сазды, келесi горизонтка ауысуы бipтiндеп кана байкалады.
■V- Сур-коныр, ылгалдылыгы жогары, тыгыз, кабыршакты, механикалык курылымы бойынша орташа сазды, кайнау дэрежеа ете жогары, eсiмдiк тамырлары жэне карбонагтардьщ калдыктары кездеседi.
Heri3ri белгiлерi боИынша цара-цоцыр карбонатты топырац тYрiне сэИ-кес келедi. Топырацтын таралу биiктiгi жэне топырац тYзушi жынысы боИынша аИырмашылыгын баИцауга болады. Не-rÍ3ÍHeH антропогендiк эсерден туын-даган (келбеу жерлер, мал жаИылуы жэне т.б.) жэне табиги эрозИялыц про-цестердiн кYшеИуiнiн салдарынан, топырацтын ен цунарлы цабатынын бiр белiгiн жогалтуга экелетiн, жогаргы цабатын жуу процестерiнiн керiнiсi баИ-цалады.
Топырац тYзушi жыныстар - лесс тэрiздi, элсiз сiлтiлi, карбонатты саз, цуба тYстi, цурылымы аныц баИцалатын цабыршацты жангац тэрiздес.
Жогаргы гумус цабаты цара сур жэне сур тYстi, аздап тыгыздалган, цурылымы дэн тэрiздес, астыц дацыл-дарынын тамырына баИ. Туз цышцы-лынан цаИнау цабаты (АВ 27-37) жогар-
гы дендеИден аныц басталады. Гумус-тын теменп шекарасы мен карбонатты горИзонттын шекарасы аумагында кар-бонаттардын цаИнау жэне белшу цабаты тYзiлген.
Таулы-дала зонасындагы оцтустж Ъара топырац. Топырац кесюш ТерiскеИ Алатауында (Сарыжаз жэне ^аИнар ауыл аралыгында) жасалынды. N 420 52'27.1" Е 790 44'58.4". Экспозиция: онтYстiк-шыFыс. ^ауымдастыц: Астыц-жусанды эр тYрлi шептi жэне буталар-дын цатысуымен. ТYрлердiн жобалыц жабыны: 50-55 %. ТYрлiк цурамы: Festuca valesiaca, Eremostachys speciosa, Dracocephalum integrifolium, Artemisia glauca, Artemísia vulgaris.
Таулы-дала зонасындагы онтYстiк цара топырац (сурет 1) жамылгысын-дагы топырац кескiнiнiн морфология-лыц сипаттамасы:
Сур pендi кара-коныр TYстi, аздап тыгыздалган, кабыршактарга бай, элаз кабыршакты, унтак тэpiздес, кайнау процес байкалмайды, келесi кабатка ауысуы анык байкалган, ылгалдылык мeлшеpi жогары, механикалык курылымы бойынша жещл сазды.
Сур pендi ашык-коныр немесе куба-коныр tyctí, кабыршакты призма тэpiздес немесе кесек курылымды, кейбip курылымдарында коллоидты жылтыр кабат кездеседi. Ылгалдылык денгейi жогары, еамдак кабыршактары, киыршыкты тас жэне тасты косылыстар, карбонаттык TYзiлiмдеp, кайнау дещеш темен, механикалык курылымы бойынша жещл сазды.
Эpкелкi боялган, ашык коныр TYстi, ылгалдылык денгейi жогары, курылымы тыгыз, механикалык курылымы бойынша кумдак, кейбip курылымдарында анык жылтыр кабат байкалады, келес кабатка е^ анык байкалган, карбонаттык TYзiлiмдеp, кайнау дэрежеа ете жогары, киыршыкты тас жэне тасты косылыстар кездеседi.
Топырак тузут жыныстар -кумдак, ашы; кон,ыр тYстi, карбонатты тYзiлiстер кездесетiн, киыршьщты тас жэне тас негiзiндегi тау жынысы. Карбонатты-иллювиальды; процесстiн жYрiп жаткандыгы анык кeрiнедi.
Жогаргы гумус кабаты кара-коныр тYстi, аздап тыгыздалган, элсiз кабырша;ты, унта; тэрiздес куры-лымды. Крныр жэне куба рендi 33 см
терендiкке жететiн ;ыс;а (элаз) гумус кабаты онтYстiк кара топыракка сэИкес келедi. Туз кышкылынан каИнау кабаты (АВ) жогаргы дендеИден анык баста-лады. Тeменгi кабаттарда карбонатты тYзiлiмдер анык баИкалган. Карбонат-тардын пiшiнi денгелек булынгыр дактар тYрiнде кездеседi. Солардын негiзiнде каИнау кабатынын шекарасы ете анык баИкалган.
Сурет 1 - Зерттеу нысаны аумагынын топырак картасы
Бiрiншi кесшдщеп (Кеген асуы) жогаргы кабаттагы топырактын ылгал-дылыгы 23,57 % кураИды, тeменгi кабаттарда 9,91 % дешн тeмендеИдi. Екiншi кесiндiдегi (ТерiскеИ Алатау) жогаргы кабаттарда 20,65 %, ал теменп кабаттарда 7,52 % дешн тeмендеИдi (сурет 2). Гранулометрлiк курамы боИ-
ынша бiрiншi кесiндiде (Кеген асуы) топырактын барлык кабаттарда iрi шан (кабаттарда 0-70 см-де 32,4-тен 41,6 %-га деИiн) жэне усак кум (16,8-ден 29,3 %-га деИiн) фракцИялары басым. Топырак профклшдеп iрi кум фракцИялары ен аз мeлшерде (0,9-дан 2,5 %-га деИiн) табылды.
Готтьтрак ылгалдылыгы, %
25 23,57
20.65 н
20 ■ I 15.96
■ ■ I
hi.Ni
0-9 9-27 27-47 47-70 0-5 5-21 21-50
Кеген асуы Терккей Алатау
Сурет 2 - Топырак ылгалдылыгынын салыстырмалы кeрсеткiшi
Екiншi кесшдще (Терккей Ала-тауы) гранулометрлiк курамы бойынша ipi шац фракциялары (кабаттарда 0-70 см-де 26,6-дан 34,3 %-га дешн)
жэне усак кум (22,3-тен 36 %-га дешн) топырац профйлындеп ipi кум фракциялары ете темен (3,2-ден 4 %-га дешн) болды (сурет 3).
Сурет 3 - Топырацтыц гpанулометpлiк курамы
Алмаспалы негiздеpдiц курамы топырацтыц касйеттерше жэне еамдж-теpдiц есу жагдайларына улкен эсер етедi. Сiцipiлген непздердщ бipiншi кесiндiсiнде (Кеген асуы) кеп мелшерде Са2+ катйондары, ал екiншi орында Mg2+катйондаpы болады. K+ жэне Na+ алмаспалы негiздеpiнiц курамында аз мелшерде болады. Пщрыген кальцйй
мелшеpi кескiн бойынша 26,95 мг/экв -тен темендейд^ Екiншi кескiнде (Терю-кей Алатауы) сiцipiлген негiздеpдiц шшде кеп мелшерде Са2+ жэне Mg2+ катйондары, аз мелшерде К+ жэне Na+ болды. Бipак кальцйй курамыныц бipiншi кескiндегi айырмашылыгы бар-лык кабаттарда туракты жэне 25,97-ден 28,42 мг/экв-га дейiн (сурет 4).
Тпттырактагы ciHipinreH непздер, мг/экв
25,37 25,97
20,58 = =
9,31
7,35
28,42
30,00 26,95 25,00 I
20,00 I
15,00 1
10,00 I ЕЕ ап 6,37
1И=3,43 = 3,90
Я00 3 26 =„ч0,26оз=' 0,26л „Ш& 0,26°'0S=§ä 0,26 G 9S 26"'""=^. 0,26" "
0-9 9-27СМ 27-47 47-70 0-5 5-21см 21-50 Кеген асуы Tepicuefi Алатау
■ натрий s калий = кальций & магний
= = 3 92 =
= 2,94 0,08= ' „ 1,05 =
Сурет 4 - Топырактагы сiцipiлген негiздеp
Зерттелген топырак Д.С. Орлов, 7,64 % - ды, ал 9-27 см кабатта 4,55 % -
Л. А. Грйшйн бойынша гумустыц жога- ды курайды. Екiншi кесiндiде (Теpiскей
ры децгейiмен (6-10 %) сйпатталады. Алатау) гумустыц курамы бipiншiсiмен
Бipiншi кесiндiдегi (Кеген асуы) кабат- салыстырганда 1,4 (0-5 см) жэне 1,5
тыц 0-9 см гумуспен камтамасыз етiлуi (5-21 см) есе жогары. Екiншi кесiндi
0-5 см кабатында гумус 9,13 %, 5-21 см кабатында 6,08 % кураИды (сурет 5).
Гумус-коректж заттардын аккумуляторы. Онда кeмiртегi, азот, фосфор, ^крт жэне баскалары секiлдi eсiмдiк-
тердiн коректiк элементтерi бар, олар гумустын мИнералдануы кезiнде eсiм-дiктер Yшiн кол жетiмдi формаларга аИналады.
Гумус, %
10
9,13
7,64
6,0В
4,55 4.3?
_
0,61 035
■
0-9 9-27СМ 27-47 47-70 Кеген асуы 0-5 5-21СМ 21-50 Терцией Алатау
Сурет 5 - Топырактын гумуспен камтамасыз етыу^ %
Бiрiншi кесшдще коректiк заттардын мeлшерi келесi аралыкта eзгередi: азот 0,49 %-дан 0,05 %-га деИiн; фосфор 0,21-ден 0,17 %-га деИiн; калИИ 2,75-тен 2,33 %-га деИiн. NPK паИызы тeменгi топырак кабат-тарында тeмендеИдi.
Екiншi кесiндiде коректiк заттар келесi аралыкта eзгередi: азот 0,54 %-
дан 0,36 % - га дешн; фосфор 0,2-ден 0,15 %-га дешн; калИИ 3,37-ден 2,96 %-га дешн. ОТК паИызы тeменгi топырак кабаттарында тeмендеИдi.
СондаИ-ак, екi кесшдще де калИИ-дiн жогары камтамасыз етiлуi сИпатта-лады. Екiншi кесiндi - салыстырмалы тYPДе коректiк заттармен жогары камтамасыз етыген (сурет 6).
Топырактын цоректш заттармен камтамасыз етитук %
3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 О
1
1 I § 1 |
| I 1 1
1 1 1 .1 |
1 1 1
0-9 9-27СМ 27-47 ..... 47-70 0-5 5-21см 21-50
Кеген асуы
Терккей Алатау
а азот, % №. фосфор, % ^ калий, %
Сурет 6 - Топырактын коректж заттармен камтамасыз етыу^ %
рН мэнi боИынша екiншi кесiндi топырагы сiлтiлi, ал бiрiншi кесiндiнiн жогаргы кабаты (0-27 см) сытШ, ал тeменгi кабаты (27-70 см) катты сiлтiлi табылады (сурет 7).
Бiрiншi кесшдще мырыш мeлшерi 49,6 - 72 мг/кг, мыс 14-20,8 мг/кг, мар-
ганец 295,2 - 663,6 мг/кг, темiр 2970 -4932 мг/кг аралыгында болды.
Екiншi кесiндiде мырыш мeлшерi 54,2 - 74,4 мг/кг, мыс 16,4 - 21,6 мг/кг, марганец 237,6 - 546,4 мг/кг, темiр 1800-3252 мг/кг аралыгында болды.
Сурет 7 - Топырацтагы pH мэншщ салыстырмалы KepceTKrnTepi
Зерттелген топыра; кесiндiлерi жогарыдан тeменгi цабаттарга ;арай барлы; микроэлементтердщ мeлшерi азаяды. Мырыш, марганец жэне темiр-дiц мeлшерi литосферадагы Кларктан жогары болды, ал мыс керiсiнше темен. Топыра; олар ;алыптас;ан топыра; ту-зушi жыныстардыц элементтiк кура-мын иелене алады (кесте 1). Грануло-метрлiк курамы бойынша зерттелген топыра; кескiндерi бiр-бiрiнен айтар-лы;тай ерекшеленбедi (кесте 2).
ЦОРЫТЫНДЫ
Журпзыген зерттеулер нэтиже-сiнде Кеген асуы мен Терiскей Алатауы топырагы жамылгысыньщ к^рп жаг-дайына бага берыд^ Кеген асуы мен Терiскей Алатауы топыра;тарынын морфологиялы;, химиялы;, физикалы; жэне физика-химиялы; ;асйеттерi зерттелдi.
1.Топыра;тын келеа тйптерi аны;талды: 1) Таулы-дала зонасындагы элсiз сiлтiлi ;ара топыра; (Кеген асуы); 2) Таулы-дала зонасындагы онтустж ;ара топыра; (Терiскей Алатауы).
2. Зерттелген аума;тын топыра-гындагы гумустын мeлшерi (0-10 см ;абаты) жогары ;амтамасыз етiлу санатына жатады (9,13 % дешн). рН мэнi бойынша 2 кесшдщеп топыра;та
сiлтiлi, жогаргы ;абаттары элсiз сiлтiлi, ал тeменгi цабаттарга ;арай орта сiлтiлi жэне ;атты сiлтiлi, олар 7,1 ден 8,4 аралыгында eзгередi.
3. Бiрiншi кесiндiде (Кеген асуы) ;оректж заттардын мeлшерi келесi аралы;та eзгередi: азот 0,49 %-дан 0,05 %-га дешн; фосфор 0,21-ден 0,17 %-га дешн; калий 2,75-тен 2,33 %-га дешн. Ал Терккей Алатауы кесiндiсiнде: азот 0,54 %-дан 0,36 %-га дешн; фосфор 0,2-ден 0,15 %-га дешн; калий 3,37-ден 2,96 %-га дешн. NPK пайызы тeменгi ;абаттарда тeмендейдi. Сондай-а;, екi кесiндiде де калийдщ жогары ;амтамасыз етiлуi сипатталады. Екiншi кесiндi - салыстырмалы турде ;оректж заттармен жогары ;амтамасыз етiлген.
4. Кеген асуы жэне Терюкей Алатауында 25 тен астам eсiмдiк тYрлерi аны;талды. Олардын iшiндегi доминант тYрлер: Artemisia glauca, Artemisia vulgaris, Festuca valesiaca, Dracocephalum integrifolium.
Сонымен бiрге, зерттеуде алынган нэтижелер бойынша жэне осыган дейiнгi жасалынган топыра; ;арта-ларын пайдалана отырып ;айта топы-ра; картасы сызылды.
сх си н н си К и
Л &
2 ч к
л а к
т К
Ф
си х го £
2 ч к
^
2 н ы л а
о Е-
си Н и си
Жалпы микроэлементтердщ курамы, мг/кг 1) Таулы-дала зонасындагы элаз сытт цара топырац 4932 3560 2970 3532 Таулы-дала зонасындагы оцтустж цара топырац 3252 1800 2650
$ 663,6 517,2 317,2 295,2 546,4 2 9 3 6, ,7 3 2
=1 О 20,8 18,4 14,4 4 21,6 0 2 16,4
й N <ч 77,2 52,8 49,6 74,4 78,8 57,2
ыма & к . 5 « л я ек дэ ^ ^ н м ё с! о ад 3,43 2,94 4,90 7,35 2,94 3,92 4,90
й О 26,95 20,58 9,31 7 3, ,6 25,97 25,97 28,42
1,11 0,35 0,08 0,08 0,95 0,08 1,05
Й £ 0,26 0,26 0,26 0,26 0,26 0,26 0,26
О о 0,73 4,78 9,84 8,73 0,45 0,48 6,11
к л 7,86 7,91 8,23 8,36 ,7 7,13 7,96
Жалпы формалар, % 2,758 2,652 2,387 2,335 3,075 3,022 2,969
СМ 2, ,0 0,176 0,152 0,152 0,212 0,176 0,176
£ 0,49 0,35 0,112 0,056 0,546 0,406 0,364
¿у ^ 7,64 4,55 0,61 0,35 9,13 8 0, ,6 4,32
'С .-ч -Е! гл р л е м ^ Н о 6-0 'V 7 2 ■ 9 < АВ 27-47 В 47-70 А 0-5 АВ 5-21 В 21-50
л а
5?
л ч к к а н си 2
О £
X Л
а
и
л н ы
Л
а
о Е-
си
н
и си
хО "с! а 4 ф 05 Я я § а ^ й 6 й & С о н к й Си Л ЕР ' 1: ч о о ю < Фракция елшемдер1, мм 3 фракция < 0,01 39,532 | 35,557 | 41,921 | 36,548 | 31,490 | 47,501 | 30,600 |
Лай <0,001 9,352 | 12,550 | 13,431 | 14,213 | 8,287 | 11,565 | 8,568 |
£ Э 0,005-0,001 17,853 | 18,406 | 25,234 | 12,995 | 13,259 | 16,935 | 11,016 |
0,01-0,005 12,327 | 4,602 | 3,256 | 9,340 | 9,944 | 19,000 | 11,016 |
0,05-0,01 41,658 | 33,884 | 35,409 | 32,487 | 36,047 | 22,305 | 31,008 |
0,25-0,05 16,833 | 29,345 | 21,713 | 28,365 | 29,190 | 26,621 | 34,374 |
1,0 -0,25 1,977 | 1,213 | 0,956 | 2,599 | 3,273 | 3,573 | 4,019 |
53 ^ № н ■ Ё 1 §. ® К К Сч О и Ю « < & 0 ,5 8 т ,4 2 0 6 ,3 6 ,3 6
■ - 'й ^ а: к 3 ■ Но о ч ^ ч и >4 Н 9- о < 7 2- АВ 27-47 | В 47-70 | А 0-5 | АВ 5-21 | В 21-50 I
, £ СР о Кеген асуы Терюкей Алатау
ПАИДАЛАНЫЛЕАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Глазовская М. А. Почвы горных областей Казахстана.—Изв. АН КазССР, серия почв. - Вып. 4, 1949.
2 Глазовская М. А. Материалы для классификации почв северных склонах Заилийского Алатау. Изв. АН КазССР, серия почв. - Вып. 3, 1946.
3 Глазовская М. А. Почвы Заилииского Алатау и возможность их сельскохо-зяиственного использования. Изв. КазФАН СССР, серия почв. - Вып. 1-2, 1945.
4 Дурасов А.М. Черноземы Заилииского Алатау. - Почвоведение, 1960. - № 5.
5 Тазабеков Т. Т. Плодородие горных и предгорных почв. - Алма-Ата: Каинар, 1977.
6 Тазабеков Т. Т., Елемесов Ж.Е., Тазабекова Е.Т. - Почвоведение, 1979. - № 12.
7 Банкин М.П. Физико-химические методы в агрохимии и биологии почв / М.П. Банкин, Т.А. Банкина, Л.П. Коробеиникова. - СПб: Изд-во СПбГУ 2005. - 177 с.
8 Бобкова, Ю.А. Методы почвенных и агрохимических исследовании: метод. указания для лабораторно-практических занятии) / Ю.А. Бобкова. - Орел: Издательство ОГАУ 2008. - 48с.
9 Мартынова Н. Агрохимия почв: органическое вещество почв: учеб.-метод. пособие / Н. А. Мартынова. - Иркутск: Изд-во ИГУ 2011. - 255 с.
10 Воробьева Л.А. Химическии анализ почв. Вопросы и ответы / Л.А. Воробьева, Д. В. Ладонин, О. В. Лопухина и др. - М. 2011. - 186 с.
11 Дмитриев Е.А. Математическая статистика в почвоведении. - Москва, Изд-во МГУ; 1995. - 320 с.
12 Савич В.И. Применение вариационнои статистики в почвоведении. - Учебно-методическое пособие. - Москва, Изд-во ТСХА, 1972. - 103 с.
REFERENCES
1 Glazovskaya M. A. Pochvy gornykh oblastey Kazakhstana.—Izv. AN KazSSR, seriya pochv. - Vyp. 4, 1949.
2 Glazovskaya M. A. Materialy dlya klassifikatsii pochv severnykh sklonakh Zailyskogo Alatau. Izv. AN KazSSR, seriya pochv. - Vyp. 3, 1946.
3 Glazovskaya M. A. Pochvy Zailyskogo Alatau i vozmozhnost ikh selskokho-zyaystvennogo ispolzovaniya. Izv. KazFAN SSSR, seriya pochv. - Vyp. 1-2, 1945.
4 Durasov A.M. Chernozemy Zailyskogo Alatau. - Pochvovedeniye, 1960. - № 5.
5 Tazabekov T. T. Plodorodiye gornykh i predgornykh pochv. - Alma-Ata: Kaynar,
1977.
6 Tazabekov T. T., Yelemesov Zh.E., Tazabekova Ye.T. - Pochvovedeniye, 1979. - № 12.
7 Bankin M.P. Fiziko-khimicheskiye metody v agrokhimii i biologii pochv / M.P. Bankin, T.A. Bankina, L.P. Korobeynikova. - SPb: Izd-vo SPbGU, 2005. - 177 s.
8 Bobkova, Yu.A. Metody pochvennykh i agrokhimicheskikh issledovany: metod. ukazaniya dlya laboratorno-prakticheskikh zanyaty) / Yu.A. Bobkova. - Orel: Izdatelstvo OGAU, 2008. - 48s.
9 Martynova N. Agrokhimiya pochv: organicheskoye veshchestvo pochv: ucheb.-metod. posobiye / N. A. Martynova. - Irkutsk: Izd-vo IGU, 2011. - 255 s.
10 Vorobyeva L.A. Khimichesky analiz pochv. Voprosy i otvety / L.A. Vorobyeva, D. V. Ladonin, O. V. Lopukhina i dr. - M. 2011. - 186 s.
11 Dmitriyev Ye.A. Matematicheskaya statistika v pochvovedenii. - Moskva, Izd-vo MGU, 1995. - 320 s.
12 Savich V.I. Primeneniye variatsionnoy statistiki v pochvovedenii. - Uchebno-metodicheskoye posobiye. - Moskva, Izd-vo TSKhA, 1972. - 103 s.
РЕЗЮМЕ
К.К. Кулымбет1'2, Н.М. Мухитдинов2, Г. Шрамко3, А.Б. Садуахас1, Г.Е. Ергеш1, К.М. Тыныбаева1, А.А. Тастанбекова2 СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ПОЧВЫ В РАИОНЕ РАСПРОСТРАНЕНИЯ ЦЕНОПОПУЛЯЦИИ ADONIS TIANSCHANICA LIPSCH (ADOLF)
1 ТОО «Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии имени У.У. Успанова», 050060, г. Алматы, проспект аль-Фараби,75 В, Казахстан, e-mail: qulymbet.qanat@gmail.com 2Казахский Национальный университет имени аль-Фараби, г. Алматы, проспект аль-Фараби,71, Казахстан 3Дебреценский Университет, г. Дебрецен, 4032, Венгрия В статье описано современное состояние почвенного покрова перевала Кеген и Терскеи Алатау. Изучались морфологические, химические, физические и физико-химические своиства почв. В двух регионах определены следующие типы почв: слабовыщелоченныи чернозем горно-степнои зоны (перевал Кеген); южныи чернозем горно-степнои зоны (Терскеи Алатау). Содержание гумуса в почве обеих территории (слои 0-10 см) относится к категории высокои обеспеченности (до 9,13 %). По значению рН в почвах в двух разрезах щелочные, верхние горизонты - слабощелочные, нижние -среднещелочные и сильнощелочные 7,1-8,4. Определена высокая обеспеченность калием в двух разрезах. В почвенном разрезе Терскеи Алатау относительно высокая обеспеченность питательными веществами. На исследуемых территориях выявлено более 25 видов растении. Доминирующими видами среди них являются: Artemisia glauca, Artemísia vulgaris, Festuca valesiaca, Dracocephalum integrifolium. Во время исследовании использовались ранние картографические данные, на базе которых была составлена новая почвенная карта с обновленными данными.
Ключевые слова: почвенныи покров, горизонты, виды растении, морфологическое описание, перевал Кеген, Терскеи Алатау, влажность почвы, типы почв.
SUMMARY
К.К Kulymbet12, N.M. Mukhitdinov2, G. Sramko3, A.B. Saduakhas1, G.E. Yergesh1, K.M.Tynybayeva1, А.А.Tastanbekova2. CURRENT STATE OF THE SOIL IN THE AREA OF DISTRIBUTION OF THE COENOPOPULATION OF ADONIS TIANSCHANICA LIPCH (ADOLF)
1LLP «U.U.Uspanov Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry», 050060, Almaty, al-Farabi Avenue, 75B, Kazakhstan, e-mail: qulymbet.qanat@gmail.com 2Kazakh National University named after al-Farabi,
Almaty, al-Farabi 71,Kazakhstan 3University of Debrecen, Debrecen, 4032, Hungary The article describes the current state of the soil cover of the Kegen and Terskey Alatau passes. In addition, the morphological, chemical, physical and physico-chemical properties of soils were studied. Soil types were determined in two regions: slightly leached сhernozem in the mountain-steppe zone (Kegen pass); southern сhernozem in the mountain-steppe zone (Terskei Alatau). The humus content in the soil of both territories (layer 0-10 cm) belongs to the category of high level (up to 9.13 %). The pH value in the soils in two samples is alkaline, the upper horizons are slightly alkaline, and depending on the lower ones - medium-alkaline and highly alkaline, which range from 7.1 to 8.4. Both samples are characterized by high potassium level. The soil samples of Terskei Alatau, there is a relatively high level of nutrients. More than 25 plant species were identified in the studied territories. The dominant species among them are Artemisia glauca, Artemisia vulgaris, Festuca valesiaca, Dracocephalum integrifolium. Early mapping data was used during the research to produce a new soil map with updated data.
Key words: soil cover, horizons, plant species, morphological descriptions, Kegen pass, Terskey Alatau, soil moisture, soil types.
