CC BY
16Из практики законотворчества на государственном языке
Примашев Нурзада Маханбетулы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц бастыгы - бас сарапшы, зац гылымдарыныц кандидаты
АДАМ ЕС1М1Н КАТЕГОРИЯСЫ РЕТ1НДЕ РЕС1МДЕУДЩ
КЕЙБ1Р АСПЕКТ1ЛЕР1
БYкiлэлемдiк YPДiс ретiнде жылдан жылга адам к¥кыщтарын коргау тетiгi кYPделенiп келедь ¥лттык децгейде б^зылган адам кръктары халыкаралык децгейлерде коргалуда. Сонымен катар, адам к¥кыктарыныц саны габейш, сапа-сы да артып келедi. Мысалы, олардыц катарына «Интернетке к¥кык» пен «таза ауыз суга к¥кык» косылды. Классикалык болып есептелетiн к^кыктар катарына енген «жаксы баскарылу к¥кыгы» эзiрге Еуропада гана мойындала-ды1. М^ндай к¥кыктардыц шегi адамзат ме-кен ететш ортаныц тарылуына, адамга кажетл ресурстардыц азаюына жэне т.с.с. жаhандык факторларга байланысты ^лгая тYсетiнi сезаз.
Осындай к¥кыктардыц iшiнде жеке крък тYрi болып есептелмесе де, белгш крыктык салдары мол к^былыс пен тэжiрибе бар. Ол - адамдардыц аты-жeнi, не оларга деген адам крыгы. Есiм алу к^кыгы жеке мYлiктiк емес игiлiктер мен крыктар катарына жатады жэне азаматтык крык объектiлерiнiц бiрi болып табылады. Оган катысты когамдык катынастар негiзiнен арнайы зацнама нормаларымен реттеледi.
Адам элеуметлк т^лга болган соц мiндеттi тYPде оныц жеке сэйкестендiру деректерi бола-ды. Адам баласы туылган сэттен бастап оныц жакын туыстары, ата-анасы, кем дегенде ана-сы ат кояды2. Осындай жагдайларда берiлген есiмдер мемлекеттк органдарда мiндеттi тYPде ресiмделiп, зацды колданылып, ол адам eмiрден етсе де кала бередь Кажетл жагдайларда
тиiсiнше коргалады. Сондыктан олардыц адам eмiрiнде алатын рeлi Yлкен. Еамаз адам бол-майды. Олар мейлшше дэл жэне формальды д^рыс ресiмделуi кажет. Бiр эрiптiк катенiц кемi бiр адамзаттык салдары болады деп т^жырымдау да артык емес. Сондыктан адам еамдершщ адам к¥кыктарыныц категориясы ретiндегi мэселелерi макаланыц объектiсi болуы тегiннен-тегiн емес.
^азакстан Республикасыныц кос тiлдi мемлекеттiлiгi жагдайында адам аттары мэселелерi Yлкен болып отыр. Ресми к^жаттардыц бэрiн орыс тiлiнде реамдеу салдарынан, эсiресе, ^лты казак азаматтар зардап шегiп келедi. 9з жершде, eз елiнде eз есiмдерiн реамдеу рэсiмi eзге тiлде жYргiзу де мемлекеттшктщ бiр терiс кыры болар.
Жалпы адам аттары мэселелерi барлык мем-лекеттерде де кездесiп жатады, бiрак олардыц табигаты, себебi мен салдары eзгеше болар. Мысалы, Ресейде элi кYнге дейiн орыс тшндеп Королев, Алешин, Федоров, Кушнарев жэне т.с.с. фа-милиялар «ё» эрпiне бола толык шешiмiн тапкан жок. Онда осы эршт колдану не колданбау Yлкен кдоыктык мэселеге айналып отыр3.
Адам аттарын ресiмдеу ат беруден басталатыны белгш. Осы юте орын алып отырган кемшiлiктер, бiрiншi кезекте тiлдiктер, eткен кезецмен байланысты. Сондыктан оларды К^азакстан Республикасыныц кецестiк дэуiрiнен iздеймiз. Ол кездiц м^ндай саясаты мен тэжiрибесi, тек казак еамдершен гана емес, онда мекендеген бYкiл ^лттар есiмдерiнен де байкалады. Мысалы адам аттарында
1 ТYрлi себептерге байланысты мойындала бермейтш цуцыцтардыц да бар екенш кврсету артыц болмас. Мысалы, Казахстан Республикасында адамныц соматикалыц цуцыцтары жайлы не теориялыц устанымдар мен квзцарастар, не тэжiрибелiк ецбектер жоц.
2 Тарихи дамуына орай, ондай аттар мекен еткен жерiне не географиясына, эдет-гурпына, дiнiне, дтне, турмысына жэне т.с.с. факторларга царай берыед1. Адамга ат берудi немесе адам аттарын зерттейтш гылымды антропонимика (грек. - адам жэне еам) деп атайды. Соцгы кездерi Ресейде бул гылым «именология» деп те аталып жур.
3 Бiр адамныц цужаттары бiресе е, бiресе ё арцылы ресiмделгендiктен, сот органдарымен цоса бул мэселемен гылыми-зерттеу мекемелерi - Орыс тл институттары да айналысатын кврiнедi. Жогарыда келтiрiлген фамилиялы Казацстан Республикасыныц азаматтары да жеткткт1.
№ 1 (25) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
орыс тшндегшердщ ез ерекшел1ктер1 де жетюткп болды. Кецес заманында Владлен, Велиор, Октябри-на, Ким, Домна, Урюркос, Олимпиада сия;ты 1917 жылгы ;азан революциясы мен оныц кесемдерше, кецеспк мемлекеттщ мацызды о;игаларына жэне т.с.с. тыгыз байланысты адам ес1мдер1 болган. Орыс-тардан еш;ашан ;алыспаган ;аза;тар да Советбек, ПанаркYл, Колхозбай, Совхозбек, Рево, Люция, Ка-налбек, Посевной жэне т.с.с. аттарды шубыртып ;оя берген. Араларында Фестиваль, Партизан дегендер де болды. вткен гасырдыц 80-90 жылдары оларга Изаура да келш ;осылды.
Бул ;убылыс тэуелаз мемлекет тэжрибесщце ;аз1р ею тщщ ;олданушыларда да жалгасуда. 90-шы жылдарда басым болган аттардыц орнына ;аз1р Диас, Диар, Адис сия;ты, ал ;ыздарга ;аза;та жо; Аделя, Азиада, Акида, Аруана, Гушш сия;ты еамдер бершп жатыр. Ал Адеми, Адэль, Адыль, Анара сия;ты ;ател1 еамдердщ пайда болуына ;огам мен мемлекет к1нэл1 деп бшемш. Эютшке орай, мундай мысалдарды на;ты сипаттауга не-месе лексика-морфологиялы; талдау жасауга гылыми-ресми тшдщ лексикасы жетюпецщ.
Адам ;у;ыгы болып табылатын ес1мдерд1 решмдеуге ершкецщкпен ;арайтындар езге мем-лекеттерде де бар екен. Мысалы, галамторда орыс т1лд1 Ресей азаматтарына Россия, Дельфин, Луна, Север, Принц, Князь, Махмудахма-динежад4 жэне т.с.с. еамдер бершгеш туралы а;параттар жеткшкп. Олардыц шары;тау шеп баланыц толы; аты-женшщ Майкл Евгеньевич Шаленко-Джексон5 болганы шыгар.
Кецес Одагы кез1нде орыс тшшде ю журпзу саясаты ол тшде сейлейтш улттан бас;асыныц барлы;тарына кер1 эсерш типзгеш рас. Бул сая-сат эс1ресе азаматтардыц аты-жендерш реамдеу юшде орын алды. Yш элемента орысты; аты-жен барлы; азаматтарга тацылды6. Онымен ;оса жергшкп халы;тыц аты-жендерш орыс тшне транскрипциялау ар;ылы реамдеуде ж1бер1лген ;ателерде де шек жо;.
Эткен гасырдыц 90-шы жылдарынан бастап адамныц аты-женшщ орысты; Yлгiсiнен бас тарту тэуелшз мемлекеттерде езiнше жYргiзiле бастады. Сонды;тан аты-жен мэселелерi бойын-ша, жалпы кецестiк республикалардан кезвде о; бойы озы; турган Прибалтика елдершен7 бас;асыныц бэрiнде, эсiресе Орта Азия мен Эзiрбайжанда, кец орын алып, езектi болып
отыр. Латын эрпiне кешкен Эзбекстан да есю тэж1рибеден арыла ;ойган жо;. Ал Эзiрбайжанда 70 пайыздан астам азаматтар -ов, -ев деген фа-милиялармен жYP екен8.
Адам аттарын ;аза; тiлiне сай дурыс ресiмдеу орыстану процесiне ;атты ушыраган Казахстан Республикасы Yшiн де мацызды. Кецестiк дэуiрде азаматты; хал актшерш жазу органдарында кебiне орыс тшдшер жумыс жа-сады. Бiреулер бшш жасаган, бiреулер бiлмей жасаган ;ателердщ, шын мэнiнде, ;ужаттары ;ате ресiмделген адамдардыц ;у;ы;тарын бузылгандыгын бэрi бше бермейдi. Жергiлiктi халы;тыц аттарын бурмалап ресiмдеуде мемлекеттiк саясаттыц да белгш бiр астары болганы белгiлi.
Казахстан Республикасы адам ;у;ы;тарын ;ураушы, адамныц ^у^ы^ты; тагдырын ащындаушы салада бiрiздiлiктi ендiре ал-май келедi. Кезiнде бул процестiц ;у;ы;ты; негiздерi де жасалды. Мысалы, оган «¥лты ;аза; азаматтардыц тегi мен экесiнiц атын жазуга байланысты мэселелердi шешу тэртiбi туралы» Казахстан Республикасы Президентшщ 1996 жылгы 2 а;пандагы № 2923 Жарлыгын, «Неке жэне отбасы туралы» 1998 жылгы 17 желто;сандагы Казахстан Республикасыныц Зацын, Казахстан Республикасы Yкiметiнiц 1999 жылгы 22 мамырдагы № 620 ;аулысымен бектлген «Казахстан Респу-бликасында азаматты; хал актiлерi жазбаларын езгерту, ;алпына келиру жэне жою туралы ереженi, азаматты; хал актiлерiн тiркеу ютаптарыныц ны-сандарын жэне осы ютаптардагы жазбалардыц негiзiнде берiлетiн куэлiктердiц нысандарын жэне Каза;стан Республикасында азаматты; хал актшерш лркеу тэртiбi туралы ережелердЬ> жэне т.б. нормативтш ;у;ы;ты; актiлердi келируге болады. Бiра;, олардыц бiр кемшшп байыргы халы; Yшiн уш элементпк орысты; аты-жендi бекiтуiнде. Осы нус;аныц езiнде де ;аза; ултына сай келмейтш жаты бар. Мысалы, бiзде эмбебап ретiнде орысшадагы «отчество» дегенге сэйкес балама ретiнде ;олданылатын «экесшц аты» де-ген угым бар. Бiра; олар тец емес. ¥лты ;аза; азаматтарга улы дегендi ;осып жазганн^1ц езiнде ;ателiк бар. Мысалы, менщ экемнiц аты Маханбет, сонды;тан он^1 тиiстi жолда «Маханбетулы» де-ген мулдем дурыс емес. Сол сия;ты нормативтiк актiлерде кездесетш «экесiнiц атын
4Б^л азаматтыц ата-анасы Иран Ислам Республикасыныц npe.3udeHmi Махмуд Ахмадинежадты nip тутса керек.
5Бул азамат атацты эншi Майкл Джексон цайтыс бошан KYm туылыпты.
6 Осындай саясаттыц арцасында цазац тштщ табизатында жоц угым «азаматша» пайда болды.
7Мысалы, Латвияда орыстардыц фамилияларына латыштарга тиест Ypдiс бойынша -ovs, -evs, -ins сияцты суффик-стер жалганады екен. Ол жерде тургылыцты туратын орыс ултты Латвия азаматтарыныц телцужаттары латыш тштде, язни Иванов, Петров жэне Сидоровтар тшстше Ivanovs, Petrovs, Sidorovs нусцасында pесiмделедi. Олай реЫмдеуге pенжiгендеp болган шыгар, бipац наразылыц бiлдipin кетт жатцандар байцалмайтын сияцты.
8Лайсан Л. Новые «азербайджанцы» со «старыми» фамилиями // www.1news.az.17.11.2011.
8
Из практики законотворчества на государственном языке
езгерту» деген лркесте сауатсызды; белпс деп бiлемiн. Бала экесшщ атын еш уа;ытта да езгерте алмайды. Бул жерде мэселе атта емес, бас;а эке екендiгiнде екенiн бэрi де тYсiнедi, бiра; еш амал ;олданбайды не бастамайды.
Мамандардыцдеректерiбойынша;аза;тардыц аты-жендерш реамдеудщ 16 нус;асы бар екен. Эр нус;аныц басын 6ip устап оларды кебейте бергенше бiреуiне гана то;талатын уа;ыт жеттi. Мемлекеттiк тш саласындагы саясаттыц, халы;ты тсркеудщ бiрiздiлiгiн ;амтамасыз ету Yшiн ;аза; ултты азаматтардыц аты-жендерiнiц байыргы толы; нус;асы -улы, -;ызы деген жалгаулар ар;ылы ресiмдеген дурыс. Сонда бiрiздiлiкпен ;атар, ;аза;тардыц аты-жендерiнiц олардыц эдет-гурпына, эдебше сыйыспай-тын нус;алары да жойылатын болады9. Туган жерлерiнiц «туын» устап «Тарази», руынан айы-рыла алмаган, пэленшенiц тYгеншесi, тегi, эулетi жэне т.с.с. деп он бес нус;амен жYрген азамат-тарды бiрауыздыльщ;а келпрш, бiр гана жолмен ресiмдеу тек мемлекеттщ гана ;олынан келедi. Олай етпесек он бес нус;аныц ;ыры; бес болып кетпейтiнiне ешкiм кепшдш бере алмайды.
вкiнiшке орай, Казахстан Республикасында адам аттарын ресiмдеу талаптарында бiрiздiлiк болмай отыр. Бул юте ез аты-женiмiздi дурыс ресiмдей алмай, «;ызыл шеке болып, ырылда-сып жащанымыз» кершiлерге ын^айлы. Ал езге улттардыц ;ужаттарында мiн жо; сия;ты (кейде са-уатсыз шенеунiк жiберетiн грамматикалы; ;ателер болмаса), оларды бас;аша да ресiмдеу мYмкiн емес. Олардыц зацдылыщтарыда ;атац са;талады. Каза; тшнщ ыц^ай^1на да салуга ;у;ы; жо;, олай етуге ой мен мумюцщк те жо;. Сонды;тан, мысалы, Червоноселецкий Вячеслав Федорович10 деген толы; аты-женщ ;аза; тiлiне сай «Шербоносе-летский Биашеслаб Пеодоробиш» деп реамдеген жагдайда, ;у;ы;ты; арыз-талаптардыц немесе езге салдардыц пайда болуы сезсiз. Бiра; тэуелсiздiктiц жиырма жылында ондай о;ига болмаган шыгар. Ягни, байыргы халы;тардан бас;а орыс жэне орыс ллщ азаматтардыц аты-жецдерiн ресiмдеуде еш ;ателктер жiберiлмейдi. Ал ;аза;тардыц жэне турю тодес езге улттардыц аты-жецдерi бурмаланган кYЙi ;алуда. Мысалы, Тлеоф Рамазан Батьерханович11 деген азаматтыц ез еамше деген ;у;ы;тарыныц бузылгандыгы ешкiмдi
ойландырмайды. Тлеоф Асель деген теп де, аты да ;ате реамделген ;арындасымызды к;айтемiз? Сол сия;ты Авданбаев, Ещанов, Илеува, Ищано-ва, Колхозова, Тлеува, Тлекжвнова деген тектер ресiмдеуi ;иынды;тыц емес, сауатсызды;тан бурмалацFаццардыц улпа болар.
Эрине жiберiлген ;ателер зац бойынша емiрба;илы; емес. Бiра; оларды сот ар;ылы тузету кYрделi. Эрi уа;ыт та тапшы. Бул саладаFы уэкiлеттi органныц да оларды тузетуге мYДцелi еместiгi де бар12. Сонды;тан ;ате ресiмдер тэжiрибесi одан эрi жалFасуда. Тэуелсiздiк жылдарында дYциеге келген азаматтардыц аты-жен1н ресiмдеуде де сан-сыз ;ател^ер жiберiлiп жатыр. Мысал ретiнде алынFан 2010 жэне 2011 жылдардаFы мемлекеттiк бiлiм гранты иегерлершщ тiзiмiнде ;аза; есiмдерiн ;ате реамдеудщ сан турлi нус;алары кездеседi. Олардыц кепшшп «;азiргi замангы» есiмдерде ж1бершген. Мысалы, «Айнур» деген ;ыс;а, ы;шам, жецiл есiм осы нус;асында - 205/131, «Айнура» - 1, «Айнур» - 96/161, «Айнура» - 32/47, «АйнYр» - 1 адамда бар екен, яFни бес эрiптi еам бес нус;алы болып отыр. Бул шек емес! Еш ;иындыFы жо; «Эсел» деген есiм алты нус;ада ресiмделедi екен. Керсетiлген тiзiмде оныц «Эсел» деген дурыс нус;асы - 133/173, «Асел» - 186/19, «Аселя» - 3/4, «Асель» - 159/151, «Эсель» - 1/10, «Эселя» - 1 рет кездесед^ БылтырFы жылты тiзiмде 632 «Гуль» деген тубiрлi есiмдер де бар. Мундай жалFаулы ;ате есiмдердi санау да мYмкiн емес. Каза; есiмiнiц мундай бурмалаетан кепнус;алыларына Мелдiр, 1цкэр, ^лнэр сия;ты есiмдердi жат;ызуFа болады. Келтршген мысалдардагы ;ат^ктер олар тек ;ыздардыц есiмдерiнен кетедi деген жацса; ой туFызбауы ;ажет. ¥лдардыц еамдервде де ;ат^ктер жеткiлiктi. Мысалы, «Эбш;айыр» деген аттыц «Эбiлхайыр», «Абилкаир», «Абилха-ир», «Абилхайр», «Абильхаир» сия;ты нус;алары кездеседi. Бул бiр-екi еамдердщ бiр Fаца шектел-ген деректеп мысалдары. Ал бYкiл Республика бойынша ;ате ресiмдеулерден мысал келтiрмек туш, елестетудщ езi ;иын.
Осы ма;аланы дайындау кYнi Fаламторда жарияланFан бiр а;парат осы саладаFы таFы да бiр Yлкен мэселенiц жат;анын керсетп. Ол шет елдерден елге оралып жат;ан азамат-тарды («оралман» деген уFымныц езi ;ате) тiркеуде жiберiлiп жат;ан ;ател^ерге ;атысты
9Мысалы, отбасы эдеп-гурпына сай шартты тYрдегi «БацыткелШ Айдын» eciMdi азаматтыц атасыныц атын айтуга цуцыгы жоц. Осы негiзiнде ца3ip цолданыстагы нусцага салып «Бацыт Айдын» десек ата eciMi мэселеЫ тазы шыгып турады. Жэне де мундай адамныц аты-жвнтен есштщ цайсы екет белгШз болады. Сонымен цатар, мундай еамдердщ улза да, цызга да берiлетiндiгiнен олардыц ул не цыз адам екетн ажырату MYмкiн емес.
10 Ойдан шыгарыглган, шынында ондай фамилияныц болып цалуы да гажап емес.
11 Нацты адам. Бул азаматтан алдын ала кешiрiм сураймын. Бiрац оныц аты-жвнт реЫмдеудщ врескел цателерт кврсету Yшiн алзаным агаттыц болмас.
12 Жацында твлцужатымды ауыстырганда «Маханбетович» дегендi «Маханбетулы» деп реамдеу туралы втiнiшiм орындалмады. Сотца жYгiнуге квп уацыт керек.
№ 1 (25) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
болды. Олардьщ жеке басын куэландыратын кужаттары бiздщ кужаттарга дэл келмейтiнi ecKepwyi керек eKeHi белгiлi. Жеке куэлшнде тек кана «теп» деген жолда «Хадиташ» деп кврсетiлген замандасымыздыц кужаты дурыс ресiмделмегенiн кврсетедi. Эу баста ол аза-матты кабылдап, кужатын дурыс ресiмдемеген шенеушктщ кесiрi, кукыктык салдары ендi шыгып жатыр. Жет жыл шыргалацга тYсiп жYрген азаматтыц (жогарыда кврсеткенiмдей, кужаттарда кец колданылатын «азаматша» деген угым казак тшнде жок!) Хадиташ деген, мYмкiн, есiмi болар (тек кана есiмнен туратын аты-жвндi азаматтар БАК беттерiнде, эсiресе шетелдiк, улты казак азаматтарга бшм гранттарын бвлу туралы акпараттарда кездеседi), ец болмаганда, экесшщ атын жазуга болар едi (виртуалды емес, белгш бiр экеден туган шыгар!). Бул мысал жогарыда келтiрген усыныспен двп тYсiп тур.
Жогарыда келтiрiлген мысалдар Казахстан Республикасында адамдардыц аты-жвндерiн,
эшресе жергiлiктi улттыц, ресiмдеyде Yлкен кател^ер жiберiлiп жатканын кврсетедi. Ал бул жайт олардыц жеке кукыктарыныц бузылып жатканын кврсетедi. Мундай кукык бузушылыкты жою Yшiн бiркатар шаралар колга алынуы кажет. Менщ ойымша, оларга бiрiншiден, азаматтыц хал актiлерiн пркеу орындары-на екi тiлде сауатты адамдарды кызметке алу; екiншiден, кужат алушыларга адам есiмдерiн ресiмдеyде казак тшшщ грамматикасына сай болуын тYсiндiрy жэне мемлекеттiк бiрiздiлiктi талап ету; Yшiншiден, кеткен кателердi тYзетyдiц жещлдетшген тетiгiн калыптастыру керек.
Осындай жазылуы оцай Y™ шараныц тэж1рибеге ендiрiлyi киынныц киыны. Тек ол ушш гана жеке саясат жYргiзy мумкш емес. Сондыктан бул iс те мемлекетпк тiлге ултжандылыкпен, кешендi карауды талап етедi. Олай етпесек бул да уранды iс болып кала бередi. Казак тшнщ тагдырын мемлекетпк децгейде карастырмаудыц салдары вте жойкын болары свзсiз.
KолданылFан эдебиет
1. Неке жэне отбасы туралы: Казахстан Республикасыныц Зацы // «Зац» ДК (21.11.2011).
2. Оралман мэртебесiн беру ережеск Казахстан Республикасы Iшкi ютер министрiнiц 2010 жылгы 15 карашадагы № 476 буйрыгымен бекiтiлген // «Зац» ДК. (21.11.2011).
3. Бшм гранты иегерлершщ тiзiмi // www. uchi.kz. (21.11.2011).
4. Жительнице Шымкента выдали удостоверение личности без имени и отчества // www.today.kz. (22.11.2011).
Автордыц ойынша цазац есгмдергн дурыс реамдемеу адам цуцыцтарын бузу болып табылады. Мемлекет пен цогамга цазац еЫмдерт дурыс peciMdeydi б1р1зденд1ру бойынша шаралар цабылдау цажет.
По мнению автора неправильное оформление казахских имён является нарушением прав человека. Государству и обществу следует принять меры по унификации правописания казахских имен.
According to the autor incorrect execution of kazakh names is a violation of human rights. State and society should take measures about unification of spelling of Kazakh names.
Ty^h сездер: адам кукыктары, казак аттары, дурыс ресiмдеy. Ключевые слова: права человека, имена казахов, правильное оформление. Keywords: human rights, kazakh names, correct execution.
