CC BY
162JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No3 2022
«Cl
ilmiy-uslubiy JumaH
Л lînil I Л Л VT niVTV Л<чЛШ Л Ii IП Л РКПЛППГИк ПППП.ЛМ ПП \ Л
ABDULLA AVLONIY ASARLARIDA PEDAGOGIK ODOB-AXLOQ VA
#
>
NA'NAVIY-MA'RIFIY TARBIYA G'OYASI
\ )>*
Abdusalomova Xadicha G'ayratjon qizi
Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti Pгofessional ta'lim
fakulteti 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7240229
Ч3 P ^
t>>> j>i> Annotatsiya: Yetuk olim va pedagog o'z davгida Abdulla Avloniy o'zining
J
yangi jadid harakatlari, pedagogik qarashlari orqali ta'lim va fan sohasi hamda dars jaгayoniga bir qancha o'zgarish va yangilanishlar olib kirdi desak mubolag'a bo'lmaydi. Uning pedagogik qarashlari asosida maktab va oliy ta'lim muassasalari o'quvchilari o'rtasida interaktivlik, faollik, o'zaro hurmat va tarbiya masalalariga o'z yechimini topadi. Abdulla Avloniy yozgan bir qancha pedagogik asarlarida ham tarbiya va odob-axloq tamoyillari va ta'lim sohasiga jiddiy etibor beradi. Ushbu maqola davomida biz Abdulla Avloniy pedagogik qarashlari hamda uning
»
w-
asarlaridagi tarbiya masalasini o'rganamiz.
Kalit so'zlar: «Ikkinchi muallim», obrazli ifodasi, ilm, g'oyaviy to'liqlik, o'zbek pedagogikasi, milliy istiqlol.
fi • :> > fi ■ O'zbek adabiyotshunosligida taniqli marifatparvar adib Abdulla Avloniyning
badiiy ijodi, asarlarining o'ziga xos g'oyaviy-badiiy xususiyatlari, shuningdek, uning
pedagogik mavzudagi asarlari haqida bazi ishlar qilingan, mulohazalar bildirilgan.
r—----------0----------n------------n ,--------------------
Masalan, adibning bolalar adabiyotiga qo'shgan ulushi haqida R.Barakaevning ''O'zbek bolalar adabiyoti va Abdulla Avloniy ijodi" nomli monografiyasi e'lon qilingan. Bu kitobda olim taniqli adibning bolalar adabiyotini yuksaltirish uchun chekkan zahmatlarini birma-bir ko'rsatib o'tgan.
Har tomonlama taraqqiy topib borayotgan jamiyatimiz ma naviyatini yanada rivojlantirishda millatimiz tarixini o'zida badiiy aks ettirgan tarixiy badiiy hamda ilmiy asarlarning alohida o'rni bor. O'zbek adabiyoti bunday asarlarga boydir. Ular yosh avlodni barkamol qilib voyaga etkazishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jihatdan, taniqli o'zbek adibi Abdulla Avloniyning maktab uchun yaratgan to'rt qismdan iborat ''Adabiyot yoxud milliy she'rlar'' hamda ''Birinchi muallim",
J> ^ ГЦГ-
''Turkiy guliston yoxud axloq", ''Ikkinchi muallim", ''Maktab gulistoni" kabi darslik
va o'qish kitoblari ham xarakterli bo'lib, yaxlit bir tadqiqot uchun manba bo'la oladi.
Ayniqsa, uning ilk savod chiqarishda bilim va tushunchalarni bolalar ongiga sodda va
tushunarli yetkazishi alohida e4iborni tortadi. Shuni inobatga olib, bu asarlarni jiddiy
o'qib chiqish va unda ilk darslikka xos tuzilmani, g'oyaviy to'liqlikni, kitoblardagi
. . ......
o'ziga xos xususiyatlarni o'rganib chiqish zarur.
: * ^ * n>
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIOOTLAR No, 2022
№3 2022
ilmlyusluWyjumali
Miiiif-iwuuif juman
Avloniyning «Ikkinchi muallim» kitobi «Birinchi muallim» kitobining uzviy
#
davomidir. Biz birinchi kitobini, shartli ravishda, alifbe deb, ikkinchi kitobini xгestomatiya deb atasak joiz bo'lar, desak xato bo'lmas. Kitob maktabni olqishlovchi she'r bilan boshlanadi: Maktab sizi inson qilur, Maktab hayot ehson qilur, Maktab g'ami vayгon qiluг, G'ayrat qilib o'qing, o'g'lon! Maktabdadur ilmu kamol, MaktaMadui- husnu jamol, Maktabdadur milliy xayol, G'ayгat qilib o'qing, o'g'lon!
Bu she'гda Avloniy maktabni insonning najot yo'li, hayotning gulshani, kishilarni kamolot sari safarbar qiluvchi kuch, deb maqtaydi. Abdulla Avloniyning pedagogikaga oid asarlari ichida «Turkiy guliston yoxud axloq» asari XX asг
boshlaridagi pedagogik fikrlar taгaqqiyotini o'гganish sohasida katta ahamiyatga molikdiг. «Tuгkiy guliston yoxud axloq» asaгi axloqiy va ta'limiy taгbiyaviy asaгdiг. Asaгda insonlami «yaxshilikka chaqiгuvchi, yomonlaгdan qaytaгuvchi» biг ilmaxloq
»
m?
haqida fikr yuritiladi. Abdulla Avloniy pedagog sifatida bola tarbiyasining roli haqida fikr yuritib «Agar biг kishi yoshligida nafsi buzulib, taгbiyasiz, axloqsiz bo'lib o'sdimi, allohu akbaг, bunday kishilaгdan yaxshilik kutmoq yeгdan tuгub yulduzlaгga qo'l uzatmak kabiduг», - deydi. Uning fikricha, bolalarda axloqiy xislatlarning tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit va bolaning atгofidagi kishilaT g'oyat katta ahamiyatga ega.
O'zbek pedagogikasi tarixida Abdulla Avloniy birinchi marta pedagogikaga «Pedagogiya», ya'ni bola tarbiyasining fanidiг», deb ta'гif berdi. Tabiiy bunday ta'гif Avloniyning pedagogika fanini yaxshi bilganligidan dalolat beradi. Abdulla Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to'rt bo'limga ajratadi: 1. «Taгbiyaning zamoni». 2. «Badan taгbiyasi». 3. «Fikr taгbiyasi». 4.«Axloq tarbiyasi» haqida hamda uning ahamiyati to'g'risida fikr yuritadi. «Tarbiyaning zamoni» bo'limida tarbiyani yoshlikdan berish zarurligini, bu ishga hammani: ota - ona, muallim, hukumat
va
boshqalarning kirishishi kerakligini ta'kidlaydi. «Al-hosil tarbiya bizlar uchun yo hayot-yo mamot, yo najot-yo halokat, yo saodat-yo falokat masalasidur» deb uqtiradi, Avloniy. Tarbiya xususiy ish emas, milliy, ijtimoiy ishdir. Har bir xalqning taraqqiy qilishi, davlatlarning qudratli bo'lishi avlodlar tarbiyasiga ko'p jihatdan bog'liq, deb hisoblaydi adib. Tarbiya zurriyot dunyoga kelgandan boshlanib, umrning oxiriga qadar davom etadi. U bir qancha bosqichdan - uy, bog'cha, maktab va jamoatchilik tarbiyasidan tashkil topgan. Avloniy tarbiyaning doirasini keng ma'noda tushunadi.
TT„-U- •________1______1-й ____ J- TTU-A' „ •______
Uni birgina axloq bilan chegaralab qo'ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog'ligi * : j*
: * ^
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIOOTLAR No, 2022
№3 2022
ilmlyusluWyjumali
»
Miiiif-iwuuif juiiian
j v M..
haqida g'amxo'rlik qilishi lozimligini uqtiradi. Avloniyning fikricha, sog'lom fikr,
yaxshi axloq, ilm-ma'rifatga ega bo'lish uchun badanni tarbiya qilish zarur. «Badanning salomat va quvvatli bo'lmog'i insonga eng kerakli narsadur. Chunki
---—ö -—-— — ^ —& - — -t,———— —-----
o'qumoq, o'qutmoq, o'rganmoq va o'rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz jasad
№1
lozimdir». Abdulla Avloniy badan tarbiyasi masalasida bolani sog'lom qilib o'stirishda ota-onalarga murojaat qilsa, bolani fikr tomondan tarbiyalashda o'qituvchilarning faoliyatlariga alohida e'tibor beradi. «Turkiy guliston yoxud axloq»
J»
! Ш-
kitobi ma'rifatparvarlik g'oyalarini targ'ib qiladi. Abdulla Avloniy kitobda ilm to'g'risida bunday deydi: «Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidur. Ilm inson uchun g'oyat oliy, muqaddat bir fazilatdur. Zeroki, ilm bizga o'z ahvolimizni, harakatimizni oyina kabi ko'rsatur. Zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o'tkur qilmoq,... Ilmsiz inson mevasiz daraxt kabidur...». Avloniy ilmni umuman emas, balki uning amaliy va hayotiy foydalarini aytib, «Bizlarni jaholat, qorong'ulikdan qutqarur. Madaniyat insoniyatni ma'rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe'llardan,
miTiirr' 1 п n I о rrl о n лптг+пгш* т mv о ni vnm тгп rvrlrvK пл ni Kl mint* A 11л /'"v n 11 r\i 1+1 in
buzug' ishlardan qaytarur, yaxshi xulq va odob sohibi qilur... Alhosil butun
hayotimiz, salomatimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, himmatimiz, g'ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilma bog'lidur» 2. Adibning obrazli ifodasiga ko'ra, ilm bamisoli bodomning ichidagi mag'iz. Uni qo'lga kiritish uchun mehnat qilish,
ïW
m?
ya'ni chaqib uni po'chog'idan ajratib olish kerak. U ilmning jamiyat taraqqiyotidagi rolini yaxshi tushunadi. Shuning uchun ham u, yoshlarni ilm sirlarini bilishga, hodisalar mohiyatini yechishga, kitob mutolaa qilishga chaqiradi. Uning fikricha, ilm agar jamiyat manfaatiga xizmat qilmasa, xalq farovonligi yo'lida qo'llanmasa, u o'likdir. A.Avloniy o'z ilmini amalda qo'llay oladigan kishilarga yuksak baho beradi,
ularni dono insonlar, deb ataydi.
Abdulla Avloniy «Turkiy guliston...» asarining «Yomon xulqlar» qismi 18 bobdan iborat. Muallif insonning bunday xulqlarini «saodati adabiyadan mahrum, hayoti jovidonimiz uchun masmum bo'lgan axloqi zamimalar...» deb ataydi. A. Avloni kishilarning ham ijobiy xuldarini, ham salbiy xulldarini bayon qilib, kitobxonlar mulohazasiga havola qiladi. U «Bu sanalgan yomon xulqlarning fanoliqlarini, yuqorida sanagan yaxshi xulqlarning go'zalligini insof muvozanasi ila o'lchab, vijdon muhokamasi ila tahqiqlab, yaxshilarini tinglab amal qilmak J-jt yomonlarini onglab, hozir qilmak lozimdur», deydi. A. Avloniy qazabning ikki xil xususiyatini bayon qiladi. Biri dushmandan o'zini, millatini mudofaa qilishda insonning qazabi muhim ahamiyatga ega boisa, ikkinchisi birovni jabrzulm yo'li bilan ishlatish, odamlarga sovuq muomilasi bilan dahshat solishdan iborat bo'lgan
îW-
! И*
salbiy xususiyatdir. hilm - yumshoq tabiatlilik bilangina g'azabning oldini olish mumkin. A. Avloniy bu haqda Imom Shofe'i havzratlarining so'zlarini keltiradi: «Qilich va nayza ila hosil bo'lmagan ko'p ishlar yumshoqlik va muloyimlik ila hosil
, м_______:____:____^ J л л i • _____• „л^_______
bo'lur, azabning zarari egasiga qaytur», - demishlar. A. Avloniy asarning «Yomon * : j*
: * ^ * n>
* i >
i )'■ w
IK
sfrsî j >>
#<b>
J>
i }> M>i
TALQIN VA TADQIQOTLAR
ilmiy-uslubry jumali
№3 2022
m\
! J>i>
>j*
♦g*
+H )>
! >5> ! 3>s*
<:>q )>
< >4>
>
m
! >1
xulqlar» qismida yana bir nihoyatda muhim masalaga e'tiborni qaratadi. Bu «Jaholat» va «Aqsomi jaholat» boblaridir.
Jaholat nodonlikdan, ilmsizlikdan hosil boladi. Insoniyatning eng g'addor dushmani jaholatdir. Asar muallifi jaholatni ikki qismga ajratadi: biri «jahli bosit» («oddiy jaholat»), ikkinchisi «jahli murakkab». «Jahli bosit» kasaliga mubtalo bolganlari biror narsani bilmaydilar va bilmaslikdlarini e'tirof etadilar. Bularning avomi nisbatan oson, ularni o'qitish, o'rgatish bilan bu maarazdan foruh qilish mumkin kabi bir qancha odob-axloq masalalariga o'z asarlarida jiddiy e'tibor qaratgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. To'xliyev B, Shamsiyeva M, Ziyodova T. O'zbek tili o'qitish metodikasi. -Toshkent: O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi nashriyoti
2. 2006. Ch.3. - Buxoro: Buxoro davlat universiteti, 2006, 63-66- betlar.
3. Tolipov O'.Q, Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. - Toshkent: "Fan", 2006. -B.262.
m>
pà J>
♦s >
]>j! » : i>
11
jW^ y
q m*
!>3*:
»
№ )>
Wï; * l |>
¡:H >
q > >
q
1*V>
q
q
>
q
>
m > *
>
q
i>
q > >
q
