CC BY
02025/ MARKAZIY OSIYO ILMIY TADQIQOTLAR AKADEMIK JURNALI III CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH
«АБАЙ ЖОЛЫ» ТУРАЛЫ
Турсынай Тайыр кызы Жорабаева
Шыршык мемлекеттiк педагогика университетiнiц Казак тшжэне эдебиет
багытыныц I курс студента
Гылыми-жетекшгсг: Усербай Алимханович Байкабилов
Аннотация: Биыл казактыц кемецгер жазушысы Мухтар Эуезовтщ туганына 127 жыл толса, жазушыны элемге эйгш еткен туындысы «Абай жолы» эпопеясыныц жазылганына 82 жыл толып отыр.
М.Эуезов «Абай жолын» оцай жазган емес. Талай мурагат ащарылган, каншама адамдармен эцгiме курылган. Каншама тер тегшген, уйкысыз тYндер кеп болган. Роман жарык кергеннен кейiн де кайта-кайта кудаланып, естiмеген сезi калмаган. Бiрак, М.Эуезов еш мойымаган. Оны мойытпаган Абайга, Абай элемiне деген махаббат болган.
Кшт сездер: идеалдык тулга, шебер жазушы, тулга жайлы деректер, тулга мурасы, акынныц кунделт, романныц жарыкка шыгуы.
Abstact: This year marks the 127th anniversary of the birth of the brilliant Kazakh writer Mukhtar Auezov, and the 82nd anniversary of the writing of the epic «Abai Zholy», the work that made the writer famous in the world.
M. Auezov did not write «The Abay Road» easily. A lot of archives have been created, conversations have been made with many people. How much sweat was shed, and there were many sleepless nights. Even after the publication of the novel, he was persecuted again and again. But M. Auezov did not give up. There was a love for Abai, Abai's world, which did not deny him.
Key words: ideal personality, master writer, personality data, personality heritage, poet's diary, publication of the novel.
Kipicne белiм. Мухтар Эуезов Абай елшде, Абай жершде, Абай топырагында дYниеге келген. Кезш ашып бастаганнан естпень Абай эш, тыцдаганы болса, Абай сез^ жаттаганы Абай елецдерi болган. Оныц экес Эуез болган. Айналасындагылары оны курметтеп «Эу кожа» деп айткан болатын. Эуез кожаныц шацыраганда дYниеге келген Мухтар Абай дYниеден еткенiнде небэрi 7 жас бала болган. Сол 7 жаска дешнп уакытта жазушы Абайды бiрнеше рет керген болса керек.
Heri3ri белiм: Абайдай дананыц елiмi де Мухтар ескен ауылга, Эуез аксакалга да оцай тимеген едi. 1904 жылдыц сол каралы кYн туралы Ахмет Эуезов былай айткан: «Жет жаска толдык. Ел-бауырда. Бiздiц ауыл болса, Берiлi
2025/ MARKAZIY OSIYO ILMIY TADQIQOTLAR AKADEMIK JURNALI III CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH
жанында отыр. Эткен KYHi гана O^epiM апамныц ауылынан оралган атамныц кабагы катулы, ренжYлi. Толганыс Yстiнде «yh» десе, кайгы мен жалын атады лапылдап. Атам ауылга келген кезде бiздi жиып алды, тез-тез тапсырма бердi. Байкаганымыз, кeцiлi алацдар отыр. Тшт тагаты жок. Сабак окыткан кезде ете катал кiсiнiц м^нша ж^мсак болып калганына бiр жагы элдебiр eзiмiз бейхабар нэрсеге алацдап отырмыз. «Шырактарым, кYндегi эдеттерщше окып, сабактарыца жаксы дайындалыцдар»,- дедi атам. Кезшен ерiксiз жас саулады, тыя алмады. «Абай эл Yстiнде жатыр, соган барайын». Атам Карак¥дыктан шыккан карадан кез алмады. Кемсецдецдейдi. «Ау, Дiнэсiл, атымды алдыршы. Эне бiр келе жаткан аттылыныц жYрiсi жайсыз гой. Шауып келе ме, калай eзi?!» «Абайдан айрылдык», -деп элп аттылы кiсi жылап келдi ауылга» деп жазады.
Абай дYниеден еткеннен кешн Эуез кожа немерелерiне акын мурасын терец бойына сiцдiре тYседi. Элецдерiн жаттатып, карасeздерiн окытады, Абай туралы кептеген естiктер айтады. Кшкентай М^хтардыц Абай элемiн танып есуше ерекше ыкпал етедi. Сосын Семей каласына окуга аттандырады да CYЙiктi немересiне Абай аманатын аркалатып жiбередi. Атасынан алган аманаты М^хтардыц жазушылык г^мырыныц шамшырагына айналады. Абайтанушы талым Мекемтас Мырзахметов Эуезовтыц Абайды емес, Абылайханды жазбакшы болганын, сол кездеп саясатка байланысты жаза алмай, Абайды тацдаганын айтады. Д^рыс, б^л шындыкка сай келмеyi мYмкiн. Эуезов басынан кiмдi жазатынын бiлген жэне сол жолында аянбай кызмет еткен. Эйткеш, оган атасы таныган, ауылы таныган, сол аркылы eзi таныган Абайды казакка таныту мiндетi т^рган.
М.Эуезов 20-дан аскан жас кезiнен, ягни 1920 жылдардыц басынан акын мурасын зерттеуге ден койды. 1924-1925 жылдар аралыгында дэрiс окып, «Тац» журналына акынныц eмiрбаяны мен шыгармаларын жариялаган. 1924 жылы Семейде Абайдыц кайтыс болуына 20 жыл толуына орай эдеби кеш ^йымдастырган. Онда акынныц замандастарына естелiктер айткызып, эцгiмелерiн тыцдаткан болатын. Ол кезде Абайдыц кезш кергендер аз болган.
Эуезов ец алдымен, акын Абайдыц eмiрбаянын жазуды бастады. Ол былай жазады: «Эyелi оныц eмiрiн зерттедiм. Кептеген деректер тобын жинастырдым. Кекбаймен, атаммен, Дшдэмен, акынныц достары, жауларымен жеке-жеке кездеслм. Кекбай, Дiлдэ, Эйгерiм, Нрганым... оларды кeрдiм, эцгiмелестiм», -деп еске алса, тагы бiр жазбасында «Мен роман жазбак болганнан кейiн керекл материалды эртYрлi жолмен жинай бастадым. Сондыктан мен оныц балалык, жастык шагын, жiгiт кезiн керсету Yшiн Абайды кезбен керген адамдардыц аздаган естелiктерiне CYЙенyге мэжбYP болдым. Расында, eзiмнiц сол Абай шыккан жердщ казагы болгандыгымныц бiраз пайдасы тидг Жасацдау кезiмде
2025/ MARKAZIY OSIYO ILMIY TADQIQOTLAR AKADEMIK JURNALI III CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH
Абайды жаксы бiлетiн адамдармен - кемтр-шалдармен кездескенiм бар. Олардыц кейбiреулерi TinTi Абайдан бiрнеше жас Yлкен адамдар едЬ> -деп жазады.
Не артында калдырган колжазбалары, не кYнделiгi, не естелт жок. вз заманы Yшiн жумбак жан кYЙiнде еткен гажайып акын туралы бiр гана жазушынын, осыншалык телегей тецiз мэлiмет жинап, Yлкен монография мен терт томдык емiрбаяндык эпопея жазып шыгуы расымен тацданарлык кубылыс едi.
Эуезов Абайды керген эр адамнын, жYзiнен акынныц емiр жолын iздеген. Дiлдэ, Эйгерiмдедiц сол кезде Абайды ынтыктырган сулу кыз керкiн елестету жазушыга оцай тимеген. Ал акынныц шэкiртi Кекбайдын, бiзге жеткен естелiктерi Эуезов аркылы келсе де, ол емiрден еткенде «Абай туралы толык жазып ала алмадым» деген екiнiшiнiц езi неге турады?! Эуезов «Абай жолы» эпопеясын жазуга 30 жыл уакыты кетл. Он тогыз жасынан Абай туралы жазуды ойга алып, он жет жыл iзденiп, он екi жыл жазып шыгады. Эпопеяга кiрiспес алдын жазган акынныц гылыми емiрбаяныныц езшщ терт нускасы бар. Бiрiншiсi, 1927-1933 жылдар аралыгында жазылган. Екiншiсi 1940 жылы, Yшiншiсi 1944 жылда ал, соцгысы 1950 жылда тYгелдей жазылган. Арада Абай трагедиясы да дYниеге келедi. Акыры не керек, Абай емiрбаяны женiнде тYрлi такырыптарга барып, кел-кесiр дерек пен мэлiмет жинаган жазушы негiзгi ецбегiн жазуга дайын болды.
Эуезов алгаш 1936 жылы «Казак эдебиетЬ» газетi аркылы Абай туралы ею томдык роман жазгысы келетiнiн, оныц бiрiншi кiтабыныц «Телгара» деп аталатынын халыкка жария етедг Себебi, Абайдыц бала кYнiндегi бiр аты «Телгара» болатын. Оны зерттеушшер, ез анасы мен кiшi шешесшщ тэрбиесiн катар алуымен, тел есуiмен байланыстырган. Ал жазушы, бул атауды акынныц Шыгыс пен Батыс поэзиясынан, мэдениетiнен катар сусындаганын негiз етш алмакшы болады. Кейiн алгашкы ею кiтап «Абай», Yшiншi кiтап «Абай ага», соцынан терт кiтап бiрдей «Абай жолы» деп аталды.
М.Эуезов романды жазуга 1938 жылдыц аягы, 1939 жылдыц басында тYбегейлi отырады. Жазушы эпопеяныц соцгы кiтабынан баскасыныц бэрiн колмен жазып, тYзетiп, сосын гана машинкага бастырып шыгарган. Тек соцына келгенде гана бiрнеше тарауды алдын-ала ойша эбден пiсiрiп алып, кешн машинкага ауызша айтып жаздырады.
Корыта айтканда, «Абай жолы» ютабы болган окигалар негiзiнде жазылганымен, керкем шыгарма екенiн де естен шыгармаган жен. Алайда жазушы кептеген окигаларды кiтабында емiрде болгандай етiп беруге эрекет жасаган.
2025/ III
MARKAZIY OSIYO ILMIY TADQIQOTLAR AKADEMIK JURNALI CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH
nanga^aHbmFaH ageSueTTep:
1. M.Mtip3axMegoB. «M^xrap Oye30B ®:9He A6an sneMi». A^Mara, «CaHaT», 1997.
2. M.Oye30B mbirapManapbi. A6an ^mbi. T. 1.
3. A«bi3 agaM. Mprap 8ye30B. N°10. 2010.
