CC BY
1ЭОЖ 639.2.052.22
АЦТ0БЕ ОБЛЫСЫНДАГЫ ШАЛЦАР К0Л1Н БАЛЫЦ ШАРУАШЫЛЫГЫ БАГЫТЫНДА ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
ТУЛЕУОВ АСЫЛАН МУХАМБЕТОВИЧ
ЖШС «Балык шаруашылыгы Fылыми-eндiрiстiк орталыгы» Батыс ^азакстан филиалыньщ аFа Fылыми кызметкер^ Орал каласы, ^азакстан Республикасы
ПИЛИН ДМИТРИЙ ВАЛЕРЬЕВИЧ
ЖШС «Балык шаруашылыгы Fылыми-eндiрiстiк орталыгы» Батыс ^азакстан филиалыныц аFа Fылыми кызметкерi, Орал каласы, ^азакстан Республикасы
ДНЕКЕШЕВ АЛИБИК КУСАИНОВИЧ
ЖШС «Балык шаруашылыгы Fылыми-eндiрiстiк орталыгы» Батыс ^азакстан филиалыныц Fылыми кызметкер^ Орал каласы, ^азакстан Республикасы
БУЛЕКОВ НАУРЗБАЙ УТЕГЕНОВИЧ
ЖШС «Балык шаруашылыгы Fылыми-eндiрiстiк орталыFы» Батыс ^азакстан филиалы экспедициялык жасактыц басшысы, Орал каласы, ^азакстан Республикасы
Аннотация. Мацалада Ацтвбе облысы Шалцар ауданындагы Шалцар квл1н1ц жагдайы жэне су айдынды балыц шаруашылыгы багытында пайдалану жолдары келтгрглген. 20172023 жылдар аралыгында шектг рщсат етыген балыц аулау квлемгнгц динамикасы аныцталды. Шалцар квлгнде су цорын тигмдг пайдалану ушгн жэне балыц шаруашылыгы мацсаттарына суды пайдаланудыц басца багыттарымен б1рге ти1мд1 цол жетюзу ушт iс-шаралар кешет царастырылган.
1здеу сездер1 Шалцар квлi, балыц ресурстары, эуесцойлыц балыц аулау, балыц шаруашылыгы
Зерттелетш аумактыц гидрографиялык желiсi ^ауылжыр езеш мен келдерден турады, олардыц ец iрiсi - Шалкар жэне Есю Шалкар кeлдерi (каланыц батыс шекарасы).
Кауылжыр eзенi МуFалжар тауларыныц шы^ыс беткейiндегi булактан жэне жолдан солтYCтiкке карай 9 км жерде (Берчогур станциясы) басталып, Кауылжыр eзенiнiц етепндеп Шалкар кeлiне келiп куяды. Эзен узынды^ы 142 км-дi курайды. Жазда арнасы барлык жерде дерлiк к¥PFап, иiрiмдерге бeлiнедi, тек жоFарFы бeлiгiнде шаFын бeлiнген телiмдерi калады. Эзеннщ тeменгi бeлiгiнде, eзен арнасы жер асты суларымен араласкан жерде, жекелеген иiрiмдер арасында элсiз аFыс байкалады. Судыц орташа кeпжылдык лайлануы 550 г/м3.
Шалкар жэне Ескi Шалкар кeлдерi eзара тармакпен байланыскан. Су жинау кeлемi -2460 шаршы метр. Шалкар кeлi тещз децгешнен 167 м биiктiкте орналаскан. Шалкар ^лшщ алабы ескi Шалкар кeлiмен ортак. Бурын бул кeлдер бiртутас тузды су айдынды бейнелеген. 1937 жылы кeл табанында жер бeгетiн салу жумыстары аякталFаннан кейiн су айдын екi бeлiкке бeлiндi: солтYCтiк-шыFыс - тущы (Шалкар кeлi) жэне оцтYCтiк-батыс-тузды (Ескi Шалкар кeлi). ^ктемп таскын мол болFан кездерде ^л суыныц бiр бeлiгi Ескi Шалкар ^лше жiберiледi. Зерттеу мэлiметтерi бойынша Шалкар кeлiнiц казiргi ауданы 800 га курайды. Кeлдiц узындыFы 6 км, еш 0,3-2,0 км жэне су терецдш 1,5-4,5 м.
^лдер карашаныц басында катады (муздыц калыцды^ы 0,7 м дейiн) жэне наурыздыц аяFында - сэуiрдiц басында сец жYредi. Кeлдердiц терецдiгi 5 м дешн, тYбi кумдак, жаFалау бойы кайырлы келедi. ЖаFалары кeлбеу, бшктш 3-5 м, кей жерлерiнде камыс eседi. Кeл тYбiнде калыцдыFы 1,2 м-ге дешн лай кабаты бар, ^л аумаFыныц 30% - дан астамын су eсiмдiктерi алып жатыр. Жыл сайын кeл алацыныц батпактануы мен камыспен ластану процесi дамып келедi[1].
Шалкар кeлi алабыньщ жылдык су коры непзшен кeктемгi су таскыны кезещнде калыптасады. Кeктемгi, демек, жылдык агынныц мелшерш аныктайтын негiзгi климаттык факторлар - су таскыны басталганга дейiн ^ауылжыр eзенiнщ бассейнiндегi кар коры, су таскыны кезiндегi жауын-шашын, ылгалдану дэрежес жэне су устау топырактарыныц кату терецдЫ жэне кардыц еру каркындылыгы.
^аладагы жэне оган жакын орналаскан адлдщ таяз ойпаттары жылдыц кеп белшнде кургак тузды батпактар болып табылады, олар мезгiл-мезгiл ерiген жэне нeсер суларымен толтырылады. Кeл бассейншщ шеттершщ ептеп тeмендеуiне байланысты камыспен каулаган жагалаудагы су eсiмдiктерiнщ кец жолагы айкын кeрiнедi. Балыктардыц кыстауына колайлы ец терец жерлерi адлдщ орта шамасында байкалады. Фитофильдi балыктардыц уылдырык шашатын жерлерi жагалаудагы таяз сулардыц бойында орналаскан.
Шаруашылык жагынан су айдыны тургындармен белсендi пайдаланылады, eйткенi ол Шалкар каласыныц мацындагы тущы судыц жалгыз кeзi болып табылады. Шалкар кeлiнде 20 астам су кабылдагыш тiркелген.
2011 жылы Шалкар кeлiнiц балык шаруашылыгы кужатын дайындау максатында зерттеу жYргiзiлдi. Зерттеу нэтижесi бойынша су айдыны кэсштш балык аулау максатында пайдалануга усынылды. 2016 жылы су айдыны кэсшшшкт игеру Yшiн жеке кэсiпкер Г. М. Султановка бекiтiлдi.
Табигат пайдаланушы жыл сайын балык шаруашылыгын дамыту жоспарына сэйкес балыктандыруды, балык туншыгуын болдырмау сиякты карсы iс-шаралар кешенш жYргiзудi, коргауды камтитын iс-шаралар кешенш eткiзедi.
Кэсiптiк игеру Ауыл Шаруашылыгы министрлшнщ Балык шаруашылыгы комитетi беютетш лимиттер негiзiнде жYзеге асырылады. Муныц негiзi болжамды балык шаруашылыгын зерттеу болып табылады, нэтижесшде биоресурстардыц жай-^ш, олардыц корлары жэне балык ^лемш аныктау болып табылады.
1 суретте Шалкар кeлiнде биоресурстарды аулау лимиттершщ кeпжылдык динамикасы кeрсетiлген.
Суреттен адрш отырганымыздай, болжамды аулау кeлемi 2018 жылга арналган болжамда 6,31 тоннадан 2020 жылы 12,3 тоннага дешн eзгердi. Соцгы Yш жылдагы ^лде кездесетiн туракты: бозша мeцке, сазан, алабуга жэне узын ашалы шаян. Соцгы жылдары балыктардан аулау торта, аккайран жэне балпак сиякты тYрлердiц гылыми аулауда кездеспеуiне байланысты кeлемi айтарлыктай тeмендедi. Сазан мен алабуганыц кeлемi тeмендейды. Эз кезегiнде, аулауда бозша мeцкенiц Yлесi артты[2].
9 8 7 6
£ 5
0
5 4
1 3
2 1 0
El
ш
XL
iLd
h
2017 2018 2019 2020 2021
Жылдар
2022
2023
□ Балпа^
□ Бозша менке
□ Сазан
□ Торта
□ Адайран
□ Алабуга
□¥зынашалы шаян
1 сурет - Шалкар келшдеп 2017-2022 жылдарга арналган шектi руксат етiлген аулау
динамикасы
2023 жылы Шалкар келшде жYргiзiлген зерттеулердщ нэтижесiнде 2024-2025 кэапт1к жылга арналган биоресурстарды алудыц шект руксат етiлген келемi 3,53 тоннаны курады. Болжамды ШРА балык тYрлерi бойынша белу 1 кестеде келтсршген.
1 кесте - 2024 жылгы 1 шiлдеден бастап 2025 жылгы 1 шiлдеге дейiнгi кезецге арналган ШРА есептеулерi
Балык тYрi Саны, мыц дана Кэапт1к коры, т Алу коэффициент^ % 2024-2025 кэсштк жылга арналган ШРА, т
Бозша мецке 79,08 10,61 0,101 1,07
Сазан 13,27 3,99 0,259 1,03
Алабуга 21,56 4,49 0,198 0,79
¥зынашалы шаян 54,17 2,54 0,25 0,64
Барлыгы: 168,08 21,63 - 3,53
Алынган мэндер Шалкар келш олиготрофты су айдыны ретшде сипаттайтын 4,41 кг/га eнiмге сэйкес келед^ ягни енiмдiлiгi темен.
Шалкар кeлi - Шалкар каласыныц мацындагы жалгыз iрi тущы су айдыны. Осыган байланысты бул су айдын кеп максатта пайдаланылады: ауылшаруашылык жерлерш суару, мал суару, реакция жэне балык шаруашылыгы. Эз кезегiнде балык шаруашылыгына кэсiптiк балык аулау, спорттык-эуескойлык (рекреациялык балык аулау) жэне аквакультура (жартылай жайылмалы немесе еркiн жагдайда балык жэне баска да объектiлердi eсiру).
Балык шаруашылыгы максаттарына суды пайдаланудьщ баска багыттарымен бiрге тиiмдi кол жеткiзу Yшiн балык шаруашылыгын дамыту Yшiн келесi iс-шараларды жYзеге асыру кажет:
1. Рекреациялык балык аулау аймактарын куру бойынша усыныстар
Рекреациялык балык аулау эуескойлык (спорттык) балык аулау - спорттык жэне эстетикалык кажеттiлiктердi канагаттандыру, спорттык жарыстар eткiзу максатында балык ресурстарын жэне баска да су жануарларын аулау, сондай-ак ауланган eнiмдi жеке тутыну Yшiн, тек жеке аулауга мYмкiндiк беретiн аулау куралдарымен жYзеге асырылатын балык аулау (кэсiпшiлiк емес аулау куралдары) ретiнде белгiлi.
Эуеской балык аулауды кэсiптiк балык аулауга жарамсыз жерлерде жYргiзу усынылады. Ец алдымен, бул жагалаудагы таяз аймак. ^ыскы кезецде эуеской балык аулауды ^лдщ орталык бeлiгiнде кэсiптiк балык аулауды жYзеге асыратын балыкшылардыц келiсiмi бойынша аулардан бос жерлерде де жYзеге асыруга болады.
Жаз мезгiлiнде эуеской балык аулауды адлдщ батыс жагалауы бойымен жYргiзу усынылады, eйткенi шыгыс жагалауы тургындардыц табигатта демалуы, ягни рекреация Yшiн колданылады.
Шомылу маусымы аякталганнан кейiнгi кYЗгi кезецде эуескойлык (спорттык) балык аулау бYкiл жагалауда жYзеге асырылуы мYмкiн.
Рекреациялык балык аулау аймагыныц усынылатын шекаралары - ^ауылжыр eзенiнiц сагасынан ескi Шалкар адлше куятын бeгетке дейiн. Рекреациялык балык аулау аймагы аталган балык аулау аймагыныц шекаралары кeрсетiлген арнайы аншлагтармен белгiленуi кажет. Арнайы аншлагтар осы аймакка барлык кiрме жолдарда орнатылуы тиiс.
2. Балык шаруашылыгынан баска шаруашылык кызметтщ eзге де тYрлерiнiц терiс эсерiн болгызбау жeнiндегi усыныстар
Балык шаруашылыгыныц дамуына эсер етудiц негiзгi факторы гидрологиялык жагдайлар болып табылады. Кeлге келетш кeктемгi таскынныц кeлемi тураксыз болгандыктан, батпактану мен тайыздау YPДiсi орын алуы мYмкiн.
^ауылжыр eзенiнiц арнасын сагалык суаруга буру, кeктем кезшде таскынмен уылдырык шашу Yшiн агыс бойымен кeтерiлетiн балыктардыц жэне олардыц шабактарыныц суаруга арналган жайылмаларга шыгып, одан эрi оларлыц кырылуына ыкпал етедi.
Осыган байланысты Шалкар адлшщ биоресурстарына ^ауылжыр eзенiнiц соцгы бeлiгiнiц оц жагалауындагы жайылмаларды лиманмен суару керi эсерiн тигiзедi.
^ауылжыр eзенiнiц сагалык аймагындагы жайылмаларга балыктыц кетуш барынша азайту Yшiн муз ер^еннен кейiн уяшык кадамы кемiнде 35 мм полиакриамидт аулардан тоскауылдар орнату жэне уылдырык шашу аякталганнан кешн оларды алып тастау усынылады.
^ауылжыр eзенiнiц арнасын коршау мYмкiн емес, eйткенi кeптеген шeгiндiлер (соныц iшiнде жапырак кокысы, шeп, турмыстык кокыс) коршау торын ластайды. Желкендi тоскауылдар кысым эсерiнен кедергiлердi бузу каупiн тудырады. Осыган байланысты тоскауылдарды агынныц жылдамдыгы тeмендейтiн сагадан алыс жерде орнату усынылады. Бeгеттердi орнату балыктыц уылдырык шашуына кедергi болмайды, eйткенi Шалкар ^лшщ ихтиофаунасы тек агыссыз суда уылдырык шашатын фитофильдi тYрлерден турады. Кeлдiц жагалау бойында ихтиофаунаныц уылдырык шашуына колайлы жерлер жеткiлiктi.
Су жинаудыц ауылшаруашылык жерлерiне эсерiн азайту Yшiн тамшылы суаруды енгiзу усынылады. Тамшылы суару суды тутынуды 80 % - га дешн азайтуга мYмкiндiк бередi. Тамшылы суаруга ^шу Yшiн ынталандырушы шара бакша шаруашылыктары Yшiн суды пайдалануга сараланган тарифа енгiзу болуы мYмкiн. Бул ретте тамшылы суаруды пайдаланатын жэне су ресурстарын тиiмдi пайдаланатын шаруашылыктар суарудыц баска тYрлерiмен салыстырганда тарифтiк жещлдштер алады.
Зерттеу "Жасыл даму контекстшде Батыс ^азакстан eцiрiнiц (Мацгыстау, Атырау, Батыс ^азакстан жэне Актeбе облыстары) табиги-шаруашылык жэне элеуметпк-экономикалык жYЙелерiнiц орныкты дамуын камтамасыз ету жeнiндегi кешендi зерттеулер" гылыми-техникалык багдарламасы шецбершде жYргiзiлдi (Грант BR21882122).
1. Актeбе облысыныц табигат пайдаланушыларга бекiтiлген су айдындарында шектi руксат етiлген балык аулаудыц биологиялык негiздемесi. Орал. 2017-2023 жж
2. «Актeбе облысыныц табиги байлыгы» ЖШС «ЭКОПРОЕКТ» Актeбе. 257 б.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИТТЕР
