CC BY
10УДК: 342.61.
АКШ-ТАГЫ АТЦАРУШЫ БИЛ1КТЩ
конституцияльщ-кукьщтык реттелу1
Айгул Муратбайкызы Каратаева 1
Эл-Фараби атындагы Каз¥Умемлекет жэне цуцыц теориясы мен тарихы, конституциялыц жэне зюмшШк цуцыгы кафедрасыныц ага оцытушысы з.г.к.; Алматы цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Дэурен Бахтыбайулы Махамбетсалиев
Эл-Фараби атындагы К,аз¥У мемлекет жэне цуцыц теориясы мен тарихы, конституциялыц жэне эюмштк цуцыгы кафедрасыныц 1 курс магистранты Алматы цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Аннотация. Американдыц атцарушы (президенттт) билт узац уацыттан 6ер1 элеу-меттт гылымдарга цызыгушылыц танытып келедг жэне зерттеушыер мен буцаралыц ацпарат цуралдарыныц назарын аударуда. АКЩ Конституциясы АКЩ ук^мет1н1ц тар-мацтарын, оларга берыген екыеттттер мен шектеулерд1 сипаттайды. II бапта атцарушы билттщ м1ндеттер1 баяндалады.
Атцарушы билтке назар аудармаганына царамастан, тарихшы Джек Раков президенттт лауазымды цурушылардыц «ец шыгармашылыц эрекет» деп атады. Конститу-цияныц II бабында жасаушылар элемге мYлдем жаца нэрсе усынды: билт туцым цуала-ушылыцтан немесе куштен емес, халыцтан шыццан атцарушы билттщ басшысы. Алайда Конституция Президенттщ цаз1рг1 кездег1дей кушт1 болатындыгы туралы аз мэл1мет беред1. Эз1рлеуш1лер зац шыгарушы бил1к элдецайда ыцпалды болады деп нацты болжады. Мэдисон «егер б1з усынган атцарушы бил1к зац шыгарушы билтке царсы туру Yшiн жет-кшкт1 бертттке ие болса, сирек кездеседi» деп жазды.
Кешннен уюметтщ езте сент тапсырылган зацды билтпен тиiмдi басцару мYмкiн-дт оныц Америка халцыныц семмт сацтау цабiлетiне байланысты екендтн керсетуге и болады. Америка Курама Штаттарыныц федералды Yкiметiнiц атцарушы тармагы - И емiрдiц эртYрлi салаларынан шыццан жэне эртYрлi жеке цундылыцтар ЖYйесiн устана- ^ тын мыцдаган адам цурамдастарынан туратын кец ауцымды, кYрделi жэне кеп децгейлi т уйым болып табылады. А
Президенттщ екiлеттiктерi мен мтдеттерт белгшейтт Конституцияныц тацца- А ларлыц цысцаша белiмi (II бап) президенттер ез екшеттттерт икемдi тYрде тYсiндiре о алатын кец ауцымды цалдырады. (Президенттер муны ез пайдасына жасауы таццалар-лыц емес шыгар). Кебiнесе Президенттщ екiлеттiктерi II бапта нацты жазылмаган, бiрац тарихтыц ек1 гасырында жасалган нормаларды керсетт отыр.
Ty^h свздер: мемлекеттт цызмет, АКЩ атцарушы билт, президенттт бацылау, В президенттт билiктi кецейту, Президенттщ екiлеттiктерi мен Конгресстщ екшеттт- И терi арасындагы байланыс.
КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ ИСПОЛНИТЕЛЬНОЙ ВЛАСТИ В США
Каратаева Айгуль Муратбаевна
Старший преподаватель кафедры теории и истории государства и права, конституционного и административного права КазНУ им. аль-Фараби; к.ю.н.; г. Алматы, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
1 Хат-хабарларга арналган автор
>
го О го О
X
е о
"U 2 А JZ
"и
cl
cl
О в X
X
Махамбетсалиев Даурен Бахтыбайулы
Магистрант 1 курса кафедры теории и истории государства и права, конституционного и административного права КазНУ им. аль-Фараби; г. Алматы, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Аннотация. Американская исполнительная (президентская) власть давно заинтересована в социальных науках и привлекает внимание исследователей и средств массовой информации. Конституция США описывает пункты правительства США, полномочия и ограничения, которые им предоставлены. В статье II излагаются задачи исполнительной власти.
Несмотря на отсутствие внимания к исполнительной власти, историк Джек Раков назвал «самым творческим поступком» создателей президентского поста. В статье II Конституции создатели предложили миру нечто совершенно новое: власть - это глава исполнительной власти, которая исходит от народа, а не от наследственности или власти. Однако Конституция мало что говорит о том, что президент будет таким же сильным, как и сегодня. Разработчики явно предполагали, что законодательная власть будет гораздо более влиятельной. Мэдисон писал, что «редко, если представленная нами исполнительная власть обладает достаточной силой, чтобы противостоять законодательной власти».
Впоследствии можно показать, что способность правительства эффективно управлять вверенной ему законной властью зависит от его способности сохранять доверие американского народа. Исполнительная ветвь федерального правительства США представляет собой обширную, сложную и многоуровневую организацию, состоящую из тысяч человеческих компонентов, происходящих из разных сфер жизни и придерживающихся различных систем личностных ценностей.
Удивительно короткий раздел Конституции (статья II), который устанавливает полномочия и обязанности президента, оставляет широкий спектр полномочий, которые президенты могут гибко интерпретировать. (Неудивительно, что президенты делают это в свою пользу). Зачастую полномочия президента четко не прописаны в статье II, а отражают нормы, выработанные за два столетия истории.
Ключевые слова: государственная служба, исполнительная власть США, президентский контроль, расширение президентской власти, связь между полномочиями президента и полномочиями Конгресса.
CONSTITUTIONAL LEGAL REGULATION
I OF THE EXECUTIVE BRANCH IN THE UNITED STATES
Karatayeva Aigul Muratbayevna
Senior lecturer of the Department of theory and history of state and law,
o
constitutional and administrative law of KazNU. al-Farabi; candidate of legal sciences;
< Almaty, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected] c
< Makhambetsaliyev Dauren Bakhtybayuly
¡5 1st-year master's student of the Department of Theory and History
jq
of State and Law, Constitutional and Administrative Law of KazNU. al-Farabi; Almaty, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]
Abstract. The American executive (presidential) government has long been interested in social sciences and has attracted the attention of researchers and the media. The U.S. Constitution < describes the points of the U.S. government and the powers and restrictions that are granted to P them. Article II sets out the tasks of the executive branch.
¡5 Despite the lack of attention to the executive branch, historian Jack Rakoff called it the «most creative act» of the creators of the presidential post. In article II of the Constitution, the creators offered the world something completely new: power is the head of the executive branch, which k comes from the people and not from heredity or power. However, the Constitution says little that the President will be as strong as today. The developers assumed that the legislature would be
much more influential. Madison wrote that «it is rare if the executive power represented by us has sufficient power to resist the legislative power».
Subsequently, it can be shown that the ability of the government to manage the legal power entrusted to it effectively depends on its ability to maintain the trust of the American people. The executive branch of the Federal Government of the United States is a large-scale, complex, and multi-level organization consisting of thousands of human components from different walks of life and adhering to other personal value systems.
The surprisingly short section of the Constitution (Article II), which establishes the powers and duties of the President, leaves a wide range of influences that presidents can flexibly interpret. (Not surprisingly, presidents do this in their favor). Often, the powers of the President are not spelled out in Article II but reflect the norms developed over two centuries of history.
Keywords: public service, the executive branch of the United States, presidential control, the expansion of presidential power, the relationship between the President's forces and the management of Congress.
DOI: 10.52026/2788-5291 2022 69 2 175
Юркпе
Америка ^урама Штаттарында Консти-туцияньщ 2-бабына сэйкес аткарушы билш-т Президент жузеге асырады, ол тек мем-лекет басшысы гана емес, сонымен бiрге мемлекеттщ ец жогары аткарушы билшнщ басшысы болып табылады. Президент ку-зыретш жузеге асырудыц мацызды салала-рыныц бiрi аткарушы бил^еп екшетпктер болып табылады. Конституция зацдарды орындауды, жогары лауазымды тулгаларды Сенаттыц кецес мен келiсiмiмен жэне он-дай келiсiмсiз теменп шенеунiктердi тагай-ындауды жэне А^Ш-тыц барлык шенеушк-тершщ екшетпктерш аныктауды камтиды. Министрлер кабинетiн Президент баскара-ды. Сонымен катар, министрлер формальды турде тек оныц кецесшiлерi болып табылады: Конституцияга сэйкес, аткарушы билш-тi баскару женiндегi барлык шешiмдердi Президент жеке-дара кабылдайды.
Сондыктан ресми турде министрлер ка-бинетi конституциялык емес орган болып табылады. Дегенмен, эдеттеп кабинет мацызды рел аткарады. А^Ш Президенттершщ зерттеулерi мен кепшiлiк алдында сейлеген сездерi керсеткендей, министрлер каби-нетшщ отырыстары айына 1-2 рет етюзшед^ онда Yкiмет саясатыныц мацызды мэселе-лерi талкыланып жэне келiсетiнiн керсетедь Министрлер кабинетiнiц ресми отырыстары президенттерге Yкiмет саясатыныц мацызды мэселелерiн шешуге мYмкiндiк бередi. Кебь несе министрлер кабинетшщ отырыстары ез талаптарын Президентке бетпе-бет емес, эрiптестерiнiц кезiнше жетюзуге мэжбYP болган тым белсендi министрлердщ жолын кесу Yшiн колданылады.
Ерекше кузыреттi аткарушы органдар жалпы «эюмштк мекемелер» атаумен бел-гiленедi. Олардыц катарына барлык депар-
таменттер мен тэуелаз ведомстволар емес, жеке тулгалардыц зацды мэртебесiне ка-тысты шешiм кабылдауга екiлеттiгi барлар гана юредь ^олданыстагы 14 департамент-тiц 1Ы экiмшiлiк мекемелер болып табылады. Эскери жэне эскери-саяси функциялар-ды жYзеге асыратын армияныц, эскери-тецiз флотыныц жэне эуе кYштерiнiц белiмдерi гана мундай болып есептелмейдь 100-ге жуык тэуелсiз федералды департамент-тердiц 60-ка жуыгы экiмшiлiк институттар ретiнде танылады.
Президент жанындагы аткарушы департамент те олардыц катарында жок. Оныц С негiзгi функциялары 1977 жылгы кайта куру Н жоспарында айкындалган жэне Президентке ^ ортак саяси багытты эзiрлеу бойынша кецес с беруден, эртYрлi децгейдегi аткарушы билш- И тiц кызметiн Yйлестiруден турады. Оныц кы- Т зметiнiц непзп багыттарыныц бiрi Конгресс 3 кешбасшыларымен байланыс орнату болып § табылады (онда жумыс iстейтiн 1,5 мыцнан § астам персоналдыц бiрнеше жYЗдеген кыз- > меткерлерi осы салада мамандандырылган). д Жалпы экiмшiлiк те, оныц курамына кiретiн Т органдар да дербес екшетпкке ие емес. Со-нымен катар, Президент жанындагы Атка- П рушы дирекция мемлекет басшысына тi- 5 келей туракты кол жеткiзу мYмкiндiгiнiц о аркасында елдiц саяси емiрiнде елеулi жэне Й есiп келе жаткан рел аткарады, кебiнесе Н эюмшшк институттарды екiншi жоспарга § ыгыстырады.
Президент зац шыгару саласында да и екiлеттiктерге ие. Ол Конгреске ю жYзiн- р де зацнамалык эрекеттердiц жоспарларын № камтитын хабарламалармен жYгiнедi. Пре- ^ зидент вето кукыгы бар зацдарга кол кояды, "3 ол эр палатаныц депутаттарыныц 2/3 дауы- 22 сымен жойылуы мYмкiн. 2
А^Ш Президентiнiц сырткы саясат са-
ласындагы eкiлеттiгi мацызды орын алады: мемлекеттщ халыкаралык катынастардагы eкiлдiгi. Оларды жYзеге асыра отырып, Президент шет мемлекеттердщ басшыларымен келiссeздер жYргiзедi, шет мемлекеттерге елшiлер тагайындайды, оныц жанында баска мемлекеттердщ елшiлерi аккредиттеледi, Сенаттьщ кецес мен келiсiмiмен халыкаралык шарттар жасасады. Ол А^Ш-тыц ^ару-лы ^штершщ Жогаргы Бас колбасшысы болып табылады, кешiрiм жасайды, орден-дермен марапаттайды жэне т. б.
Президенттщ пэрмендi кызметшщ бiр кепш - оны кез келген адамныц алдындагы саяси жауапкершiлiктен босату. Америка ^урама Штаттарында мундай кепiлдiк Кон-ституцияда мундай ереже болмагандыктан, эдет-гурып негiзiнде дамыды. Айта кету керек, бул эдет-г^рыпты 1974 жылы Президент Р.Никсонды зацдарды бузганы Yшiн заттай дэлелдемелер беруге, Б. Клинтонды Yлкен казылар алкасыныц алдында куэлш етуге, сондай-ак Дж. Буш кiшi Ак YЙде Конгресс eкiлдерiмен 11 жылгы 2002 кыр^й-ектеп шабуыл туралы «сейлесу» Жогаргы Соттыц шешiмдерiмен айтарлыктай шай-калган.
Сонымен катар, иммунитеттщ бар екен-дшн жанама растау А^Ш Конгресшщ Пре-^ зиденттi жауапсыздык мэртебесiнен айыру ¡3 Конституциясымен бекiтiлген кукыгы бо-лып табылады. Бул оны импичмент ретшде ™ кiнэлi деп таныганнан кейiн гана мYмкiн бо-1 лады, ал кылмыстык жауапкершшкке тарту жеке сот iсiн жYргiзу тэртiбiмен гана мYмкiн ^ болады. <1
о Материалдар мен эдктер
х Еылыми макаланы жазу кезiнде жалпы гылыми эдiстер (логикалык, курылымдык § жэне жYЙелiк талдау, синтез, салыстыру,
< абстрак-циялау, индукция жэне дедук-с ция, модель-деу), сондай-ак кубылыстар
< мен процестердi зерттеудщ арнайы эдiстерi ¡5 мен тэсiлдерi (накты тарихи, диалектика-£ лык, формальды-логикалык, курылымдык ^ функционалдык, салыстырмалы кукыктану о эдiсi) колданылды.
о
Нэтижелер мен талкылаулар
^ А^Ш Конституциясыныц II бабына сэй-ЁЕ кес жэне Жогаргы Соттыц прецеденттершщ Ь салыстырмалы тYрде болмауына карамастан, ^ аткарушы бил^щ дамуына бул кукыктык ^ багдарлар тарихи тэж1рибе сиякты эсер еттi. Ь Алайда, екеуi де мемлекеттiк институттар т мен мYмкiндiктермен тыгыз байланыста болды.
Аткарушы билiктi мемлекет басшысыныц кeбiрек пайдалануы американдык саясат пен когамдагы негiзгi мэселе болып табылады. Америка ^урама Штаттарыныц Кон-ституциясы Президентке eз калауынша сая-сатты зац жYзiнде бекiтуге кукык бермейдi. ^урылтайшылар топ ретшде мацызды саяси шешiмдердi талкылайтын, дауласатын жэне кауiп тeндiретiн зац шыгарушы органга сен-дi. Конституция авторларыныц бастапкы ни-етiне карамастан, аткарушы жарлыктарды республикалык жэне демократиялык парти-ялардыц Президенттерi зацдарды кабылдау жэне негiзгi зац шыгарушы орган - Америка ^урама Штаттарыныц Конгрессш айналып eтетiн мемлекеттiк саясат бастамаларын куру Yшiн кeбiрек колданды.
Кeптеген галымдар тарихи тэжiрибеге катысты аткарушы билiктi тYсiнуде басты орын алады. Олар президентпктщ eкiлет-■пктер^ мiндеттерi жэне институционалдык негiздерi он сегiзiншi жэне он тогызыншы гасырлардан айтарлыктай ерекшеленедi деп санайды [1, 200 б.]. кукыктык стандарт ретшде мысалга «тэуелаз» реттеушiлердi куру жэне Президенттщ эскери ^ш кол-дануга бiржакты кукыгын жаткызуга болады. Аткарушы билшке катысты ец узакка созылган осы даудыц Президентке тшелей багынатын департаменттердiц ыкпалы мен президенттщ эскери eкiлеттiктерiне байла-нысты болуы кездейсок емес. Осылайша, аткарушы бил^щ зацын тYсiндiру V бапка тYзетулер енгiзудiц формальды процесiнен тыс конституциялык eзгерiстерге келiсудi кeздейдi.
Сонымен бiрге, Конституцияныц мэтiнi он сегiзiншi гасырдагы А^Ш Конституци-ясын курастырган авторларынан канша-лыкты eзгеше болса да, жиырма бiрiншi гасырдыц аткарушы билЫн калыптастыру-дагы рeлi айкын ^р^де. ^азiрri тацда зац гылымы эдетте тYпнуска призмасы аркылы тYсiндiрiлетiн мэтшнщ рeлiн ерекше атап eтедi. Эзгермейтш мэтiнмен жэне бейресми конституциялык eзгерiстердiц шындыгымен туындаган шиеленiстер билiктiц бeлiнуi туралы зацдык тургыдан мацызды непзп про-блемага айналдыратынын ескеру кажет.
Аткарушы билiкке катысты кукыктык талдау ^бшесе он сегiзiншi гасырдагы жэне одан кешнп тарихтагы жогары тацда-улы дэлелдердiц огаш коспасы болып табылады, сонымен катар билш тармактары ара-сындагы ^штердщ дурыс балансы туралы кукыктык идеялар айтылады.
Нэтижесiнде аткарушы билш конституциялык кукыктагы ец даулы пiкiрталастарFа
тшелей катысады. Бул эдюнамальщ мэселе-лердi шешу кажеттiгiн кeрсетедi.
Атцарушы 6rniKmi mYciHy: Heei3ei цщыцтыц ойлар. Президенттщ билшн зац-ды тургыдан калай тYсiнуiмiз керек? Эйгiлi Янгстаун шешiмiндегi судья Блэк сиякты, Конституция мэтшмен жэне Конгресс аткарушы бишкке катысты берген eкiлеттiктердi ескерген жен [2, 495 б.]. Алайда, кептеген галымдар судья Блэктщ айткан карапайым эдiснамасына наразы болды. Алайда, кон-ституциямен берiлген накты eкiлеттiктер Президенттщ казiргi eкiлеттiктерiн тусш-дiру жэне непздеу Yшiн жеткiлiксiз болып кершедь
Сонымен катар, Президентке катысты аткарушы билштщ ережелерi мацызды болып кершедь II бапта eкiлеттiк беру тура-лы ереже Президентке «аткарушы битки» бередi, бiрак бул мацызды бил^щ кайнар кeзi бола ма, жок па, деген кYдiк тудырады [3, 7-21 бб.]. Президент «Америка ^урама Штаттарыныц армиясы мен флотыныц бас колбасшысы» болып табылганымен, бул аткарушы билiктегi карулы кактыгыска юру туралы эскерлерге буйрык беру кукыгын бере ме? - деген сурак туындайды. Сон-дай-ак, Президентке «зацдардыц адал орын-далуын камтамасыз ету» мiндетi жYктел-генiмен, I баптагы зацнамага бiлiктi вето кукыгын косатынын ескере отырып, бул Президенттi зац шыгару процесiнде негiзгi ойыншы ретшде атап eткен жeн.
Президенттiц казiргi билiгiне кукыктык талдау, бiздiц зерттеп отырган мэтiннен тыс шыгып, бейресми конституциялык eз-герiстердiц шынайылыгын тYсiнуiмiздi та-лап ететiндiгiн кeрсетедi. А^Ш Yкiметiнде болган eзгерiстердiц мацыздылыгына ка-рамастан, оныц iшiнде президентке тиесш аткарушы билiктiц курылу дэуiрiнен бастап, олардыц кейбiр конституциялык мэселелерi ец аукымды eлшемге ие болуы мYмкiн. Олар конституциялык тYзетулердiц практикалык жэне норматив^к кукыктык базасы болып табылады, emrem олар Yкiметтiц курылы-мына айтарлыктай эсер етедi жэне уакыт eте келе сакталады. Аткарушы билшке ть келей катысты конституциялык eзгерiстерге негурлым жYЙелi кeзкарасты кажет етед^ себебi президенттiк билiк туралы пшрта-ластар негiзiнен кYш колдану эпизодтары, прецеденттерi, жетiстiктерге жету тарихта-ры, эр тYрлi есептелетiн тарихи окигаларга CYЙендi. Аткарушы билiктегi (ауыс туйс) eзгерiс теориялары бiзге президенттiц казiр-гi билiгiне эсер еткен жэне эсер етпеген
жагдайларды ажыратуга мYмкiндiк бередi.
Мемлекеттiк кызметтегi аткарушы билш-ке катысты конституциялык eзгерiстер туралы зерттеулер конституциядагы Президенттщ аткарушы билiктегi eкiлеттiктерiн жYзеге асыру Yшiн конституциялык курылымдар-дыц мацызды элемент! болып табылады. Буйрыктар (кейбiр галымдар «режимдер» терминiн пайдаланганды калайды) Консти-туцияныц мемлекеттiк билiк пен жеке адам-ныц кукыктары сиякты iргелi аспектiлерiне катысты институционалдык eзара эрекет-тестiктiц салыстырмалы тYPде туракты Yл-гiлерi болып табылады. Бул буйрыктар ^п-теген институттардыц (аткарушы билшке катысты) эрекеттерi мен нормаларына непз-делген, олардыц барлыгы Конституциядагы норманыц тiкелей магынасын бiлдiредi.
Сонымен катар, А^Ш Президентi аткарушы бил^щ негiзгi субъектiсi ретiнде когаммен eзiнiц саясатын уйымдасты-руымен катар, (саяси партиялар мен MYД-делi топтар аркылы), мемлекеттiк кызмет-керлердщ, жогаргы билiктiц жэне когамныц саяси максаттарын, жэне ец бастысы мем-лекеттiк институттардыц курылымы мен мYмкiндiктерiн конституцияныц мэтiнiндегi кeрсетiлген конституциялык курылыстыц функционалдык элементтерiнiц негiзгi жYЙ-елш мэселелерiн кeрсетедi. Е
Аткарушы билш барлык билiк тармакта- q рыныц iшiнде ец ыкпалды болганымен, кон- К ституциялык курылыстыц эрбiр элемент s баскалармен eзара байланыста болатын q мацызды мэселенi кeрсетiп отыр. Барлык У осы аталган элементтер аткарушы билiктiц А eкiлеттiктерi А^Ш Президентiмен жYзеге А асырылуына карамастан, аткарушы билiкке о катысты баптар, бeлiмдер конституцияныц .g магынасына белгшенген кукыктык тэртiптi Е ресми тузетулераз жэне, ец бастысы, сот Ь тYсiндiруiнсiз eзгертуге мYмкiндiк бередi. В Алайда, бул модель мэтiннiц ^заз «жогаргы И зацы» мен eзгеретiн тарихи жагдайлар ара- р сындагы айтарлыктай кайшылыкты сактай- В тынына назар аударады. О
А^Ш-тыц мемлекетик кызмет туралы и зацы конституциялык тэртшпен реттел- ф генiмен, баска жагдайда жасырын калуы эб- р ден мYмкiн. Аткарушы билiктi жYзеге асыру Ц кYPделi тарихи, саяси жэне кукыктык аспек- s тiлердi ашуга кeмектеседi. Кейде аткарушы к билiктi пайдалану оныц конституциялык 1 курылысына карамастан тэжiрибедегi «eз- ( герiс» ретiнде карастырылады. —
Конституциялык тэртiп теориясы аркылы ЕЕ бейресми турде аткарушы билш калай eзгер- 2
генш тусшу ете кYPделi сурактардыц Giprne айналуда. Аткарушы бил^щ конституциялык тэртшт зерттеу бiздi кукыктык тарихи кезкарасты устануга итepмeлeйдi. А^Ш-тыц саяси дамуы саласында жумыс iстeйтiн барлык мeмлeкeттiк кызметкерлердщ кезка-растары, олардыц аткарушы билiкпeн арака-тынасы Президенттщ бeлгiлi бip институци-оналды шецбердеп жэне тарихи кезецдеп эpeкeттepiн тYсiнyгe мYмкiндiк бepeдi.
Аткарушы бил^щ эpбip кызмeтi iскe асырылуы, казipгi конституциялык тэpтiптi калыптастыру Yшiн салмак пен мэнге бipдeй ие болгандай, практикага жYЙeсiз сeнiм ар-тудан геpi жацылыстыруы мYмкiн. Жогары-да айтылып кеткендей Yкiмeт белген саяси партиялар мен мемлекетпк органдардьщ ша-ралар кабылдау кабiлeтi арасындагы накты айырмашылык мэтшнщ барлык мацызды сурактарга жауап бepyiн талап ететш хабар-ламаларга байланысты жYзeгe асырылады. Соцгы жылдардагы билiктiц белiнyiн зерт-тeyдeгi ец куанышты окига - бул пшрлерге байыпты карайтын жагдайлар.
Жогаргы соттыц атцарушы билтке цатысты мэселес жэне квзцарасы. Аткарушы бишктщ непзп проблемасы Президент пен Конгресс екшетпктершщ арасындагы байланыс болуы мYмкiн. Эзiнiц ™ зацнамалык кызмeтiн жэне каржы белyдi S бакылау аркылы жYзeгe асыратын Конгресс, кептеген аспектшерде А^Ш Yкiмeтi Yшiн ™ орталык бакылау органы болып кала береди 1 Егерде А^Ш Конгpeссi аткарушы билштщ функционалдык кызмeттepiн конституци-s ялык тургыдан реттемесе, аткарушы билш ^ пен Президент Экiмшiлiгiнiц кептеген де-о паpтамeнттepi мен мeкeмeлepi болмас eдi. | Алайда, осы аталган дepeктepдi А^Ш-тыц >s бipiншi Пpeзидeнтi Джордж Вашингтонныц g алгашкы экiмшiлiгiнeн бepi айкын керуге
< болады. Осы туста аткарушы билшке т1ке-с лей катысты шешшмеген мэселелер бойын-
< ша А^Ш Пpeзидeнтi Конгреске аткарушы ¡5 бил^щ нормаларын peттeйтiн зацнаманы с? усынып, кецес бepiп, кажет болган жагдайда ti вето кою кабiлeтiмeн айкындалуы кажет.
А^Ш Конституциясыныц I баптагы атка-о рушы билiккe катысты екiлeттiктepдi кон-m ституциялык тургыдан жYзeгe асыруды кез-^ деп отыратын Конгресс Пpeзидeнттiц кeйбip g екiлeттiктepiн каншалыкты реттей алады? Ь Жогарыда аталып кеткен мэсeлeлepдi еске-^ peтiн болсак, «осы Америка ^урама Штат-тарыныц Yкiмeтiнe немесе оныц кез келген Ь дeпаpтамeнтiнe немесе лауазымды тулгала-00 рына бepiлгeн барлык баска екшетпктердЬ»
Конституция бойынша жYзeгe асыру Yшiн зацдарды кабылдау Конгресске сeнiмдi непз бepeтiн сиякты eкeндiгi кеpiнeтiн сиякты [4, 201-207 бб.].
Дегенмен, судьялар мен галымдар аткарушы бил^щ eкi унамсыз нeгiздeлгeн жагдайга тап болды. Атап айтканда, олар аткарушы бил^щ екiлeттiктepiн саяси тургыдан керсету Yшiн моральдык ортаны табуга барынша ат салысты. Атап айтканда Президенттщ «орталык прерогативтерш» ресми тYзeтyлepсiз тYбeгeйлi езгертуге неме-се Конгресс тарапынан Президентке ешкан-дай тиiмдi бакылаусыз ез екiлeттiктepiн жY-зеге асыруга мYмкiндiк бepдi. Бул мэселеге байланысты кептеген мацызды сурактар туындайды. Джордж Буш экiмшiлiгi eкiншi баптагы Президентпк екiлeттiктepдi пай-далана отырып, (эсipeсe согыс уакытында жYзeгe асырылган кезде) оныц 1978 жылгы Сырткы барлауды кадагалау туралы зацы сиякты зацмен белгшенген шeктeyлepсiз жумыс ютеуше мYмкiндiк бepeтiнiн мэлiм етп.
А^Ш Жогаргы соттыц аткарушы билшке катысты сот практикасы болашак пшрта-ластарга нeгiз болган eкi мацызды езгерюпен epeкшeлeнeдi. Пpeзидeнттiц аткарушы бил^щ лауазымды тулгаларын шеттетуге катысты екшетпктерше келетш болсак, сот орындаушы Хамфриге катысты жаца кeлiсiм кeзiндe шектелген Америка ^урама Штатта-рына карсы Майерс iсiндe колдау туралы кец мэлiмдeмe жасады [5, 52-54 бб.]. Сырткы ierep мен улттык каyiпсiздiккe катысты сот тагы да Кертис-Райттагы Президентпк билiктiц пайдасына кец мэлiмдeмe жасады, тек Янгстаун Лист пен Пип Сойерге карсы ю бойынша Корей согысы кeзiндeгi доктри-налык ландшафтты тYбeгeйлi езгерту Yшiн керек болды [6, 89 б.].
Кептеген зац галымдары бул зацныц конституциялык емес eкeндiгiмeн кeлiсiп, кешнп шeшiмдepдe сот Тафттыц «Конгресс импичмент жариялаудан баска зацдардыц орындалуына жауапты лауазымды тулганы шеттету кукыгын езше калдыра алмайды» деген накты шeшiмiн макулдады [7, 49 б.].
Егер Тафт болашак Пpeзидeнттepдi кыз-метте болу туралы кeлeсi зацнан коргау туралы мэселелер алацдаткан болса, онда Х1Х гасырда судья Тафт Конгресп бул идеядан бipжола куткарды. Пpeзидeнттiц Министр-лер Кабинeтiнiц мYшeлepiн жэне аткарушы билiктiц жогары лауазымды тулгаларыныц кепшiлiгiн кызметшен босату екшеттш eндi кYмэн тудырмайды. ^sipri тацда Президенттщ карамагындагы «тэуелаз» агентпк-
тердщ бакылауында ма, деген мэселе ^мэн тудырады.
Судья Антонин Скалияныц Рейган эюмшшгшде басталган «Тэуелсiз агентпк-тер» мэртебесi узак уакыт бойы коршаудагы накты мэселесiне айналды. Атап айтканда, олардыц кeмекшiлерi «бiр аткарушы билш-тiц» мацыздылыгын бекiтедi жэне осылай-ша бeлiнген Yкiмет дэуiрiнде Конгресстщ бакылауынан босатылган президентпк шешiмдер кабылдаудыц барынша кец ай-магын камтамасыз етедi. Олар II баптагы eкiлеттiк туралы Президентке жалгыз аткарушы билшт бередi деп сендiрдi. Алайда бул Майерстеп Тафт iздеген eкiлеттiктерiн алып тастау гана болган жок, сонымен катар бYкiл аткарушы билшке, соныц iшiнде FTC жэне Федералдык резервтiк кецес сиякты узак уакыт бойы тэуелаз агентпктерге бакылау жYргiзу eкiлеттiктерiн бiлдiрдi.
Халыкаралык аренада Рейган эюмшш-гi Кертис-Райтты шексiз билiк аймагыныц негiзi ретшде пайдаланды. Соцгы тарихи зерттеулерге сэйкес, Бас судья Хьюз (1921 жылдан 1925 жылга дейiн Мемлекеттiк хат-шы болган) Президент Рузвельттiц сырткы саясатына колдау бiлдiруге арналган судья Сазерленд тагы да жазган пшрдщ козгаушы кYшi болган сиякты. А^Ш Жогаргы соттыц судьялары Президенттiц аткарушы билште-гi eкiлеттiктерiн пайдалануда халыкаралык жагдайларга кeбiрек алацдай бастады.
Алайда, Кертис-Райт Екiншi дYни-ежYзiлiк согыс пен кырги кабак согыс кезш-де мемлекеттiк билiктiц орасан зор кеце-юiмен бiрiктiрiлгенде, Президент сырткы ютерде ерекше орынга ие болып кана кой-май, Конгресстiц, эаресе согыс жэне ¥лт-тык каушаздш мэселелерiнде тиiмдi тексе-руден тыс калды.
Джордж У. Буш эюмшшпмен бiрге болган зацды даулардан кешн унитарлык аткарушы билiк тужырымдамасын эюмшшк мемле-кетке катысты колдаган галымдар оны азап-тау туралы жадынамада бекiтiлген бiржакты немесе ерекше билштен ажыратуга тыры-сты. Мысал ретшде, «унитарлык аткарушы билш» жэне «ерекше аткарушы билш», бас колбасшыныц eкiлеттiктерiн реттей алмай-ды деген идеяны iс жYзiнде А^Ш Конгрессi байланыстырган болатын. Екеуi де шша-ра II баптагы кукык беру туралы тармакка елеулi мэн беруге непзделгенш ескеруiмiз кажет. Дегенмен, оларды бiрiктiретiн сыни пiкiр II бапка катысты Конгресс реттей ал-майтын шектеуаз билiк аймагын жасайды.
Эйткенi, бул Тафттыц Майерстегi прези-
денттiкке катысты орнатуга тырыскан мэнi болды. Кертис-Райт бул мэселе бойынша тiкелей айтпаса да, Рейган эюмшшп бул шешiмдi колдау Yшiн пайдаланды.
Соцгы онжылдыктарда унитарлык аткарушы жэне эксклюзива президенттiк билiктi жактайтын галымдар eз дэлелдерiн «бастапкы элеуметтiк мацыздылык» теори-ясына негiздедi. Бул теория, ец болмаган-да, аткарушы билiктiц энтузиастары колда-натындай, тарихи дэлелдердi пайдалануга эдейi тацдамалы тэсiлдi камтитыны белгш болды. Сондыктанда бул тарихи теория болганымен, тарихи контексттiц дурыс ескер^ш камтамасыз ету Yшiн тарихшы-лар осы колданатын эдiстердi пайдаланбай-ды.
Элеуметпк мацызы бар бастапкы эдюна-маны колданудыц eте кYмэндi салдары XVIII гасырдыц тарихи балама нускасынан бастау алады, ол iргетас кезецiндегi ец терец жэне бiлiмдi зерттеулердi айналып eтуге арналган болатын. Алайда, осы оймен кеце-су аткарушы билштщ жактаушыларыныц дэлелдерiн едэуiр киындатады. Сонымен бiрге, бiртутас аткарушы билш идеясыныц eзегi негiз дэуiрiнде пайда болганына кYмэн жок.
Конституцияны жасаушылар мацызды eкiлеттiктерi бар бiр адамнан туратын атка- Е рушы билшт! курды. Соган карамастан, II q бап бойынша Президенттiц eкiлеттiктерi- К не катысты туралы мэселелер ашык калды. о Сонымен катар, эюмшшк мемлекеттiц про- q блемалары жэне Конгресп тэуелсiздiктiц У эртYрлi дэрежелерi бар агенттiктер куруга ^ итермелеген себептер болашакта жатыр. А Осылайша, бул мэселелер ерте республика- о ныц негiзi каланган дэуiрде шешшген жок. ;g
Атцарушы билттщ сыртцы шекарала- Е ры: пвтенше жагдайлар жэне «айрыцша Ь билт» мэсeлeлeрi. Галымдар 11 кыр^йек- В тен кешн Буш пен Обама эюмшшктершщ И кызмет! туралы ойлауды жалгастыра оты- р рып, олар аткарушы билштщ сырткы ше- В караларын кeбiрек зерттейдi. Мысалы, Буш О экiмшiлiгiнде Президенттiц кол кою туралы s eтiнiштерiнiц зацдылыгы туралы дау Пре- ф зиденттiц «Елемеу» немесе зацдарды кол- р данбау туралы кец пшрталастарыныц бeлiгi Ц болды. Сонымен катар, тeтенше жагдайлар- s дагы аткарушы билiк туралы, оныц шшде к «айрыкша билiк» туралы ^п айтылды.
Еалымдардыц осы даулы жэне дерексiз ( мэселелер бойынша устанымдары олардыц ,§ кырги кабак согыс тэжiрибесi мен Уотер- ЕЕ гейт жэне Иран-контрас сиякты аткарушы 2
бил^щ бузылуына байланысты консти-туциялык даFдарыстарды Конституциялык «Канонныц» бeлiгi ретiнде карастыратын-дыFына байланысты болды. Мундай эпизод-тарды бiздiц конституциялык дэстYрiмiздiц негiзi деп санайтын Fалымдар, тiптi шынайы «гетенше жаFдайлар» кезiнде де Президент-ке шексiз билiк беретiн шмдерге кYмэнмен карауы мYмкiн.
Америка тарихындаFы аткарушы «тирания» немесе «диктатура» туралы коркыныш асыра айтылFанмен, билшт асыра пайда-лану жэне азаматтык бостандыктарды бузу туралы коркыныш жок. Ец бастысы, пре-зиденттiк эскери бил^щ жаFдайы накты мэселе аткарушы билшке Конгресс бол-маFан кезде акылFа конымды саясат жасау киын деп болжайды.
Аткарушы бил^щ артыкшылыFы - бул бiр басшыныц колында, оны тацдауFа бYкiл улт катысады, бул оны коFамдык мен Yмiт-тердiц орталыFы етедь ^OFамдык eмiрдегi баска бiрде-бiр адам казiргi заманFы бай-ланыс эдютерш колдана отырып, коFамдык санаFа кол жетюзу Yшiн онымен бэсекелесе алмайды.
Атцарушы билттщ контурлары: Атца-рушы билттщ теориялардагы бэсекеле-суг. Аткарушы билшнщ ^лемше катысты ^ сурактар астарында жаткан мэселенi ашып ¡3 ^рсетедь Президенттiк кызмет белгiлi бiр кецсе болмаFандыктан, эрбiр турFын OFан eз ™ мурасын сактап калуFа тырысады жэне эр-1 бiр тарихи кезец eз iзiн калдырады. Консти-туцияны жасаушылар мура еткен аткарушы билiк тужырымдамасы екiуштылыкка ие [8, ^ 128 б.]. Yлкен жалпылык децгейiнде, II бап-о тыц жобасын эзiрлеушiлердiц максаты Кон-х федерация ЖарFысында кeзделген тексеру-лерден гeрi аткарушы билiктi кYшейту жэне § зац шы^арушы органдарды тиiмдi тексерудi < камтамасыз ету болды деген консенсус бар.
1781 карай тэжiрибе ^рсет^^
<1 дей, улттык аткарушы билiктi карастыр-¡5 маFан Конфедерацияныц баптары револю-цияFа карсы кYрескен аткарушы билiкке ^ карсы эрекет болды. Сондыктан Конститу-о цияны жасаушылар тиiмдi улттык аткарушы о билiктi курFысы келд^ бiрак олар муны ша-¡3 мадан тыс аткарушы билiкке алацдаушылык ^ жаFдайында жасады.
Конституцияны эзiрлеушiлер Президент-Ь ке баFыныштылардыц саяси шешiмдерiн ^ бакылау керек деп санайтынды^ы туралы ^ ешкандай дэлелдер келтсрген жок. Мундай Ь дэлелдер кол жетiмдi болFан кYннiц eзiнде, т ол кезде болжанбаFан eлшемдерi мен эре-
кеттерi бар аткарушы мекемедеп заманауи проблемаларды шешуде тек шектеул на-нымдылыкка ие болар едi [9, 1325-1345 бб.].
БYгiнгi тацда Президент кeптеген рeл-дердi аткарады, соныц iшiнде «Бас колбас-шы, зац шыFарудыц негiзгi усынушысы жэне бас лоббист, аткарушы билштеп жоFа-ры аткарушы билiк, экономиканыц камкор-шысы, баска халыктармен келiссeздер жYргiзушiсi, мемлекет басшысы, партия же-текшiсi, жэне моральдык кeшбасшы. Ец аз дегенде, бас саяси аткарушы орган ретшде Президенттен «жыл сайын салыстырмалы турде аз мeлшерде мацыздылыFы жоFары шешiмдер кабылдау кажет (олардыц шш-де улттык басымдыктарды белгiлейдi, ол бюджет пен eзiнiц зацнамалык усыныстары аркылы жYзеге асырады), сондай-ак елдiц кауiпсiздiгiн орындалуын камтамасыз ету саясатын эзiрлейдi.
Егер Президент осы рeлдердi орындап, eзi белгшеген улттык басымдыктарды жYзе-ге асырFысы келсе, OFан федералды реттеу саясатыныц баFытына кандай да бiр турде эсер ету кYшi кажет. ЖарFылар кeптеген саясат мэселелерiн ашык калдырады, тiптi кец eкiлдiктiц эдеттеп тэжiрибесi сакталмаса да [10, 687 б.]. Егер ол бiрнеше шектеулермен агентпктерге Конгресс зацдарды кабылда-уFа жэне кейiнгi Президент ветосын жокка шыFаруFа кажеттi кeпшiлiк дауыспен Fана карсы туруFа болатын буйрыктар бере ала-тын болса, бул Президентке тым кeп eкiлет-тiк береди
^алай болFанда да, билiкке кец ^зкарас аткарушы билiктiц институционалдык ку-зыретiн асыра баFалайтын сиякты. Президент федералды реттеу саясатыныц жалпы YЙлестiрушiсi ретiнде кызмет етуге шынайы Yмiттене алады деп болжайды Fалымдар. Бурын Президенттер саясатты YЙлестiруде тшт аткарушы билiктiц eзiнде де кол жет-кiзген жок, eйткенi мундай eкiлеттiк жиi бар деп есептелдь
Оныц эрине, зац шыFаруды усынуFа конституциялык кукыFы жэне ведомстволардыц бюджеттiк жэне зацнамалык eтiнiмдерiн ка-рау аркылы саясатка ыкпал ету Yшiн зацмен белгiленген eкiлеттiктерi бар. Бiрак про-блемалы президенттiктiц саяси бастаманы усынуFа Fана емес, сонымен бiрге егер оны Конгресс жоймаса, зац кYшi бар аткарушы буйрык аркылы билiк етуге кукыFы бар ма? деген сурак туындайды. Тшт президенттiк билiкке деген устамды ^зкарас мундай ба-стамаларFа орын бере алады.
Бишктщ бeлiну доктринасын зерттеу
Президенттщ кадагалау мен реттеудi YЙ-леспрудеп шектеулi рeлiне мYмкiндiк бе-ред^ бул А^Ш-тыц «империялык» Президента курмай-ак солардыц ведомстволарды кадагалау жYЙесiнщ жалпы тиiмдiлiгiн арт-тыруы мYмкiн.
Корытынды
^орытындай келе, Янгстаундагы езшщ келiспеушiлiгiнде бас судья Винсон кепшшктщ аткарушы билiк туралы кезка-расына наразылыгын бiлдiрдi жэне оны «кецсенщ хабаршы-бала тужырымдамасы» деп атады. Бул «зац Yстемдiriнщ» аткарушы билiкке деген кезкарасы тым тар деп санай-тын галымдардыц дэстYрлi алацдаушылыгы. А^Ш Жогаргы сотыныц судьясы Блэктi коспаганда, кeпшiлiк Президент Вашингтон мен оныц алгашкы республикадагы мура-герлерi белгшеген тэж1рибелердщ ешкай-сысына, соныц шшде сырткы саясаттагы кешбасшылыкка жэне аткарушы еюмдерге кYмэн келтiрмедi. Эз кезегшде Винсон Президенттщ зацды бузуы мYмкiн бе деп айту-дан сактьщпен аулак болды, бул кепшшкп алацдататын мэселелердщ бiрi болды.
^аз1рп кездепдей, Янгстаунда судьялар кептеген аткарушы «прецеденттер» мен конгресстщ араласуы немесе «уназ келiсiм» туралы пiкiрлерге тап болды. Теодор Рузвельттщ президенттiк «баскарушылык» теориясыныц жэне Тафттыц бул теорияны
жокка шыгаруыныц конституциялык мацы-зы кандай болды?
Конституциялык eзгерiстер теориялары бiзге аткарушы билiктi талдау аркылы кеп-тен берi келе жаткан киындыкты жецуге мYмкiндiк бередi. Конституциялык тэртш-тер теориясы бiздi осы карама-кайшы та-лаптарды олардыц институционалдык, са-яси жэне тарихи контекстiнде багалауга жэне олардыц болашакка кауiпсiз Yлгiнi камтамасыз еткенiн сурауга шакырады. Де-генмен бул теория Конституцияныц беделдi мэтiнiне де орталык рел бередi. Эзгермейтiн мэтiн мен eзгермелi тарихи жагдайлар ара-сындагы шиеленiстi тYсiну аткарушы билiк кукыгын талдаудыц басты мэселесi болып кала береди
Президенттiк билiк элi де сот тэж1ри-бесiнде салыстырмалы тYрде аныкталмаган-дыктан, казiргi уакыт осы екшетпкп жY-зеге асыруга конституциялык шектеулердi белгшеу Yшiн соцгы болмаса да, ец жаксы мYмкiндiктi бере алады. Бул максатка жету Президенттщ одактастары мен оныц кар-сыластарыныц жауапкершiлiгi болуы керек. Акыр соцында, революциялык согыстан ет-кен жасаушылар ¥лттык кауiпсiздiк немесе сырткы саясат Yшiн шексiз билiктi бiр адам-ныц колына беретiн Конституция жасамады деген пiкiрмен келiсу Yшiн тупнуска болу кажет емес.
Н
X
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Василенко, И. А. Административно-государственное управление в странах Запада: США, Великобритания, Франция, Германия: учеб. пособие / И. А. Василенко. — 2-е изд., перераб. и доп.—М. : Логос, 2001. — 200 с.
2. Василенко, И. А. Государственное и муниципальное управление : учеб. пособие /И. А. Василенко. — М. : Юрайт, 2013. — 495 с.
3. Eremin D.V., Wolf J.F., Woodard C.A. Systemic Bias in Federal Performance Evaluations // Public Performance Evaluations. 2010. Vol. 34. No 1. P. 7-21.
4. Супян В.Б. Научные исследования в США: финансирование, структура, результаты // Журнал новой экономической ассоциации. - 2019. - №1 (41). - С. 201-207.
5. Аверьянов М.А., Евтушенко С.Н., Кочетова Е.Ю. Цифровая экономика. Трансформация отраслей // Экономические стратегии. 2016. № 8 (142). С. 52-54.
6. Миниш А.А. Принцип разделения властей в конституционной системе США. - М.: Наука, 1984 г. с. 89.
7. Правительства в зарубежных странах: Учебное пособие / Под ред. А.Н. Козырина Е.К. Глушко. - М.: Ось-89. 2009 г. с. 49.
8. Правительство, министерства и ведомства в зарубежных странах. - М. Юрид. литр., 1994 г. с. 128.
9. Benston George J. The Regulation of Accountants and Public Accounting Before and After Enron //Emory Law Journal. - 2016. - № 52. - Р. 1325-1345.
10. DeMarzo, Peter M., Fishman М. J., Hagerty К. М. Self-Regulation and Government Oversight //Review of Economic Studies. - 2015. - № 72. - Р. 687.
Ы А
о x о Д А
сг
В
сп А
>
го О го О
X
е о
"U
2 А
JZ
"и
REFERENCES
1. Vasilenko, I. A. Administrativno-gosudarstvennoe upravlenie v stranah Zapada: SShA, Velikobritaniya, Franciya, Germaniya: ucheb. posobie /1. A. Vasilenko. — 2-e izd., pererab. i dop.— M. : Logos, 2001. — 200 s.
2. Vasilenko, I. A. Gosudarstvennoe i municipal'noe upravlenie : ucheb. posobie / I. A. Vasilenko. — M. : Yurajt, 2013. — 495 s.
3. Eremin D.V., Wolf J.F., Woodard C.A. Systemic Bias in Federal Performance Evaluations // Public Performance Evaluations. 2010. Vol. 34. No 1. P. 7-21.
4. Supyan V.B. Nauchnye issledovaniya v SShA: finansirovanie, struktura, rezul'taty //Zhurnal novoj ekonomicheskoj associacii. - 2019. - №1 (41). - S. 201-207.
5. Aver 'yanovM.A., Evtushenko S.N., KochetovaE.Yu. Cifrovaya ekonomika. Transformaciya otraslej //Ekonomicheskie strategii. 2016. № 8 (142). S. 52-54.
6. Minish A.A. Princip razdeleniya vlastej v konstitucionnoj sisteme SShA. -M.: Nauka, 1984 g. s. 89.
7. Pravitel'stva v zarubezhnyh stranah: Uchebnoe posobie / Pod red. A.N. Kozyrina E.K. Glushko. - M.: Os'-89. 2009 g. s. 49.
8. Pravitel'stvo, ministerstva i vedomstva v zarubezhnyh stranah. - M. Yurid. litr., 1994 g. s. 128.
9. Benston George J. The Regulation of Accountants and Public Accounting Before and After Enron //Emory Law Journal. - 2016. - № 52. - R 1325-1345.
10. DeMarzo, Peter M., Fishman M. J., Hagerty K. M. Self-Regulation and Government Oversight //Review of Economic Studies. - 2015. - № 72. - R. 687.
ZQAI
< q
o x
o ^
< en
X
b
