CC BY
9Климатология и метеорология
Климатология жэне метеорология
Climatology and meteorology
https://doi.org/10.55764/2957-9856/2022-3-40-51.17
ЭОК556.121
А. е. Жэди1, А. С. Мадибеков2, А. Э. Эбшкади3
Гидрохимия жэне экологиялык токсикология зертханасынын КТК^ («География жэне су каушс1зд1п институты» АК, Алматы, Казахстан)
2Гидрохимия жэне экологияльщ токсикология зертхана жетекшiсi («География жэне су каушс1зд1п институты» АК, Алматы, Казахстан)
3Метеорология жэне гидрология кафедрасыныц магистранты (Эл-Фараби атындагы Казак ^лттык университетi, Алматы, Казахстан)
АЦМОЛА ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫНДА ЖАУЫН-ШАШЫННЬЩ ТАРАЛУ ЕРЕКШЕЛ1Г1
Аннотация. Макалада Акмола облысы станциялары бойынша атмосфералык жауын-шашыннын 1986-2020 жылдар аралыгындагы уакыттык таралу ерекшелiктерi карастырылган. Атмосфералык жауын-шашыннын кепжылдык ауыткуларын зерттеу каз1рп танда жаЬандык езекп мiндеттердiн бiрi болып табылады. Жалпы зерттеулердiн кебiнде климаттын жаЬандык езгерга адамнын шаруашылык эрекетiне де непзделген. Макалада негiзiнен эрбiр кезен бойынша жауын-шашындардын маусымдык таралуын, сонымен катар бершген станциялар бойынша статистикалык сипаттамаларын, атмосфералык жауын-шашыннын iрi аномалиялары мен жауын-шашын таралуынын синоптикалык жагдайлары карастырылды. Барлык берiлген жылдар бойынша атмосфералык жауын-шашыннын калыпты, тапшы, аса ылгалды жылдары табылды.
Тушн сездер: атмосфералык жауын-шашын, аномалиялар, жауын-шашыннын кепжылдык журю, с^йык жэне катты жауын-шашындар, статистикалык керсетшштер.
Кiрiспе. Жауын-шашындар - кещспк жэне уакыт бойынша ете езгермел1 метеорологиялык к¥былыстар, себеб1 олардын пайда болуына жэне каркындылыгына кептеген факторлар эсер етед1.
Жалпы жауын-шашыннын жауу каркындылыгын жэне мелшерш аныктау кез1нде кептеген теоретикалык есептеулердщ дэлдт к¥рлыктын су балансы тендеулерше колданылады. Сонымен катар ^зак мерз1мд1 ауа-райын к¥растыруга, теселме беткейдщ жылу жэне су баланстарынын байланыстарына да, сушаруашылык есептеулерге, сонын швде епспкп багалауга кажет болып табылады. Алынган корытындылар гылыми-практикалык ж^мыстарда жэне климатология багы-тында ж^мыс ютейтш ^йымдармен колданылуы мYмкiн.
Акмола облысы аумагы бойынша жауын-шашыннын таралуын аныктау Yшiн Астана, Атбасар, Аршалы, Балкашино, Егiндiкел, Есiл метеорологиялык станция торабынын мэлiметтерi пайда-ланылды [1-5].
1986-2020 жылдар аралыгында РГП «Казгидромет» ^йымынъщ Акмола облысы аумагы бойынша Астана, Атбасар, Аршалы, Балкашино, Епндшел, Есш метеорологиялык станция торабынын жауын-шашын мэлiметтерi пайдаланылды. Ж^мысты орындау барысында метеорологияда колданылатын статистикалык есептеу эдiстерi колданылды.
Зерттеудщ материалдары мен эдктерь Акмола облысындагы жауын-шашындардын эр уакыттык кезендеп таралу ерекшелштерш карастырылады. Казакстан климаты ш^гыл континент-тiлiгiмен сипатталады. Ол маусымнан маусымга ауысуында катты ауыткуында, ауанын к¥ргак-тыгында жэне жауын-шашыннын аз болуында байкалады. Климаттын к¥рылуында Жерорта тещз^ Арктика, Атлант м^хиты жэне Орта Азиядан келетш ауа массаларынын типзер Yлесi ете зор [6-8].
Тщетен ;a3ipri кездеп 3epiTey ж¥мыcтapындa климaттыц жahaидык e3repyi aитpoпoгеидiк эpекеттеp pетiиде кapacтыpылaды. Aтaп aйткaндa, то^ы 20-30 жылдapдaFы климaттык тенденция-лapды aитpoпoгеидi фaктopлap еcебiие жaткызyFa бoлaды. Kaзaкcтaидa жayын-mamыццapдыц e3repy тенденциями зеpттеy aктyaльды бoлып oтыp [9].
1-кесте - 1986-2020 жылдap apaлыFыидaFы жayыи-шaшыииьщ opтaшa жылды; мeлшеpiищ кapacтыpылFaи cтaнциялap бoйыншa тapaлyы, мм
Стaиция I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жыл
Acтaнa 17,9 16,5 19,8 22,0 33,4 39,8 55,6 30,4 21,1 25,8 28,4 24,4 335,1
Aiöacap 20,1 17,1 19,0 19,9 29,8 38,2 52,4 29,5 20,3 23,4 21,4 23,5 314,6
Apшaлы 16,6 15,4 17,4 22,0 35,2 39,8 52,8 31,3 21,8 26,2 24,7 20,5 323,6
Бaлкaшииo 26,5 20,9 25,3 25,4 39,2 41,4 72,1 43,3 25,5 32,9 31,9 28,5 412,9
Егiидiкeл 21,2 20,5 17,9 18,4 26,3 34,0 44,2 28,5 20,6 23,2 25,5 24,2 304,5
ЕЫл 14,5 11,5 15,1 19,3 34,9 33,8 49,9 27,9 18,0 21,9 21,1 18,3 286,1
1-кесте Kepin oтыpFaнымыздaй, жayын-mamынныц мaкcимyмы Бaлкamинo cтaнцияcындa бaйкaлFaн. Жayын-mamын мeлmеpiшц мэнi 11,5-72,1 мм apaлыFындa eзгеpген. Мaкcимyмы miлде aйынa келедi, omiR мэнi 72,1 мм тец, минимумы a;nan aйынa cэйкеc келедi, 11,5 мм тец. Жылды; жayын-mamын мeлшеpi 412,9 мм K¥paFa^ Acтaнa cтaнцияcындa жayын-mamынныц мaкcимyмы miлде aйынa келген, мэш 55,6 мм тец. Aл минимумы 17,9 мм ;a^ap ami^^ бaйкaлFaн. Жылды; жayын-mamын мeлmеpi 335,1 мм K¥paFa^ Aтбacap cтaнцияcындa мaкcимyмы miлде aйындa 52,4 мм, aл минимумы a;nan aйындa 17,1 мм бoлFaн. Жылды; жayын-mamын мeлmеpi 314,6 мм бoлFaн. Егiндiкeл cтaнцияcындa жayын-mamынныц мaкcимaльды мeлmеpi miлде aйындa 44,2 мм, минимум мэш ;a^rap arni^^ 20,5 мм бoлFaн, жылды; жayын-шaшын мeлmеpi 304,5 мм. Apmaлы cтaнцияcындa мaкcимyмы miлде aйындa бaйкaлFaн, мэш 52,8 мм, минимумы aкпaн arni^^ 15,4 мм тец. Жылды; мeлшеpi 332,7 мм бoлFaн. Жayын-mamынныц минимумы Ешл cтaнцияcындa бaйкaлFaн. М^цда жayын-шaшын мeлmеpiнiц мэнi 11,5-49,9 мм apaлыFындa eзгеpген. Мaкcимyмы 49,9 мм шшде aйындa, минимум мэнi aкпaн arnrna cэйкеc келген. Жылды; жayын-mamын мeлшеpi 286,1 мм тец. Жayын-mamынныц мaкcимyмы Бaлкamинo cтaнцияcындa, минимумы Еciл CTa^ цияcындa бaйкaлFaн. Жaлпы кapacтыpылFaн cтaнциялapдa жayын-mamынныц тapaлyы бipкелкi, яFни мaкcимyмы бapлык cтaнциялapдa кaцтap aйындa, aл минимумы miлде aйынa cэйкеc келедь
Kapaстыpылып oтыpFaн cтaнциялapдa 2003-2020 жылдap apaлыFындaFы жayын-mamынныц opтama жылды; мeлшеpi жYpiciнiц гpaфигi т¥pFызылды (1-cypет).
1-cypет - 1986-2020 жылдap apaлыFыидaFы жayын-шaшынньщ opтaшa жылдык мeлшеpi бoйыишa тapaлyы
1-сурет керсетшгендей, Ащмола облысыньщ Балкашино станциясында жауын шашынныц максимум мэндерi жаз айларына тура келедi. Ал, минимумы ^ыс айларына сэйкес келген. А^мола облысыньщ барлыщ станцияларыныц максимальды мэндерi шiлде айына сэйкес келедi. Астана, Аршалы, Егiндiкел жэне Есiл станцияларыныц минимумы ^ыс айында, ягни ^ацтарда бай^алган. Ал Атбасар станциясыныц минимумы а^пан айында бай^алган.
Карастырылып отырган станцияларда 1986-2020 жылдар аралыгындагы жауын-шашынныц кепжылдыщ мелшершщ таралу карта-схемасы сызылды (2-сурет).
2-сурет - Ак;мола облысы метеостанцияларыньщ 1986-2020 жж. жауын-шашын таралуыныц карта-схемасы
2-сурет кврсетiлгендей, А^мола облысы метеостанцияларыныц 1986-2020 жж. жауын-шашын таралуыныц карта-схемасы бершген. Б^л карта-схема ArcGis багдарламасымен интерполяциялау ар^ылы жасалынды. Картадан кврш т^рганымыздай, А^мола облысыныц солтYCтiк бвлшнен оцтYCтiк-батыс аймагына дейiн жауын-шашын таралу мвлшерi азайгандыгын бай^ай аламыз. Жалпы бiзде б^л карталар интерполяциялау эдюшщ дэлдiгiн аныщтау ма^сатында Каза^станныц жауын-шашын картасымен сэйкестендiрiлдi, сэйкестiк аныщталды.
Ащмола облысы метеостанцияларындагы жауын-шашынныц таралуыныц статистикалъщ керсетюштерг. К^рп кездеп квптеген зерттеулерде климаттыц жаhандьщ взгерiсi антропогендш эрекеттер ретiнде ^арастырылады. Атап айщанда, соцгы 20-30 жылдардагы климаттыц тенден-цияларды антропогендi факторлар есебiне жат^ызуга болады. Каза^станда жауын-шашындардыц взгеру тенденциясын зерттеу актуальды болып отыр жэне жауын-шашынныц взгерпштш сипатын зерттеу Yлкен ^ызыгушылыщ тудырады. Негiзiнен взгергiштiк келес статистикалыщ сипаттама-лармен сипатталады, атап айтса^: аномалия, орташа квадраттыщ ауыт^у жэне метеорологиялыщ элементтiц таралуын сипаттайтын асимметрия, эксцесс коэффициенттерi [10].
Жауын-шашын взгерпшттнщ негiзгi мацызды сипаттамалары ретшде орташа квадраттыщ ауыт^у, асимметрия жэне эксцесстщ тацдамалы мэндерiн статистикалыщ багалау ^олданылады жэне ^алыпты таралу асимметрия мен эксцесстщ нвлдш мэндерiмен сипатталады. Орташа квадраттыщ ауыт^у твмендегi формуламен аныщталады:
= - х") 2 ] /N . (1)
Ал асимметрия коэффициентш (А3) келесi формула ар^ылы есептеймiз:
А5= Е(х; - х")3] / (^ст3) . (2)
Экодете тэффи^н^и oœ фopмyлa apкылы тaбaмыз:
ex = (e(xi - x")4] /(^a4)} , (3)
м^ц^ы g4 - тepт дэpежелi opтama квaдpaттык ayыткy; £(xj - x)4 - жayын-шaшындap aнoмaлияcы жиынгыгыныц 4-дэpежеci; N - жaFдaйлapдыц жaлпы caны.
Вapиaция кoэффициентi вapиaцияныц caлыcтыpмaлы кepcеткimтеpiнiц 6ípí бoлып тaбылaды жэне oл пaйызбен еcептелiнедi. Б^л ^p^rarn opтama квaдpaггык ayыткyдыц opтama apифмети-кaлык maмaFa кaтынacы apкылы aныктaлaды:
cv= [g/x"]100% , (4)
м^ч^ы g - opтama квaдpaггык ayыткy; x - opтama apифметикaлык шaмa[2].
2-кеcте - 1986-2020 жылдap apaлыFындaFы Acтaнa метеocтaнцияcындaFы жayын-mamын тapaлyыньщ cтaтиcтикaлык кepcеткimтеpi [16]
Ataap D g As Ex Cv
^a^rap 99,5 10,0 1,2 2,4 55,8
ÄKpan 81,0 9,0 1,0 1,1 54,4
HaypH3 129,4 11,4 0,7 -0,3 57,4
Csyip 158,7 12,6 0,6 -0,4 57,2
Ma^bip 482,7 22,0 1,6 3,1 65,8
Mayrarn 701,3 26,5 0,9 0,5 66,6
Шшде 1115,4 33,4 0,8 0,1 60,0
Ta^K 513,0 22,6 0,8 -0,4 74,4
^ыpкYЙек 150,4 12,3 0,5 -0,1 58,0
^a3an 258,5 16,1 1,1 1,3 62,3
^apama 196,2 14,0 0,1 -1,0 49,4
Желтoкcaн 140,9 11,9 0,2 0,0 48,7
2-кеcте кepcетiлгендей, Acrarn cтaнцияcындa жayын-mamынныц тapaлy диcпеpcияcы 81,0 мен 1115,4 apaлыFындa, aл opтaшa квaдpaггык ayыткyы 9,0 мен 33,4 apam^i^^ бoлFaн, ^п^иды; жayын-mamын мэлiмеггеpiнiц opтama мэнiнен mamыpayын кepcетедi. Acимметpия кoэффициентi мэндеpi oц тaцбaлы кYштi acимметpия мен кездейcoк тapaлyдыц бaйкaлFaнын кepcетедi, экcцеcc кoэффициентi тapaлy шыцыныц тегic жэне кездейcoк тapaлyмен кaтap oц тaцбaлы Ymкip шыцды тapaлyлapдыц бoлyын бiлдipедi. Вapиaция кoэффициентi 48,7 жэне 74,4 apaлыFындa бoлFaн, кaтapдыц eзгеpymiлiгi жoFapы бoлFaнын кepcетедi.
3-кесте - Aтбacap метеocтaнцияcындaFы жayын-mamынньщ тapaлyыньщ cтaтиcтикaлык кepcеткimтеpi [16]
Ataap D g As Ex Cv
^a^rap 115,9 10,8 0,1 -0,6 53,6
ÄKpan 155,9 12,5 1,4 2,8 73,0
HaypH3 130,6 11,4 0,4 -0,8 60,2
Csyip 151,3 12,3 0,4 -0,8 61,9
Ma^bip 351,6 18,7 0,8 0,6 62,9
Mayram 798,6 28,3 1,9 5,7 73,9
Шшде 1100,8 33,2 1,0 0,9 63,3
Ta^K 496,4 22,3 1,3 1,1 75,6
^ыpкYЙек 199,8 14,1 0,9 0,0 69,5
^a3an 189,4 13,8 1,2 2,5 58,9
^aparna 115,1 10,7 0,5 -0,2 50,2
Желтoкcaн 174,6 13,2 0,5 -0,4 56,2
3-кесте 3 керсетшендей, Атбасар станциясында жауын-шашынньщ таралу дисперсиясы 115,1 пен 1100,8 аралыгында, орташа квадраттык ауыткуы 10,7 мен 33,2 аралыгында болган, ягни олар кепжылдык жауын-шашын мэлiметтерiшц орташа мэншен шашырауын керсетедi. Асимметрия коэффициентi мэвдерi оц тацбалы кYштi асимметрия мен кездейсок таралудыц байкалганын керсетедi. Эксцесс коэффициент таралу шыцыныц тегiс жэне кездейсок таралумен катар оц тацбалы Yшкiр шынды таралулардыц болуын бiлдiредi. Вариация коэффициентi 50,2 жэне 75,6 аралыгында болган, ягни катардыц езгерушшп жогары болганын керсетедi.
4-кесте - Аршалы метеостанциясындагы жауын-шашынныц таралуыныц статистикалык KepceTKimrepi [16]
Айлар D а As Ex Cv
^ацтар 88,1 9,4 0,2 -0,5 56,7
Акпан 72,3 8,5 -0,1 -0,8 55,3
Наурыз 129,8 11,4 0,7 -0,1 65,6
Сэуip 194,9 14,0 0,1 -0,9 63,6
Мамыр 581,9 24,1 0,7 0,4 68,5
Маусым 830,1 28,8 0,5 -0,3 72,3
Шшде 1330,2 36,5 0,9 0,8 69,1
Тамыз 800,9 28,3 2,1 6,6 90,4
^ыркуйек 153,8 12,4 -0,1 -0,8 56,9
^азан 274,1 16,6 0,1 -0,8 63,2
^араша 177,5 13,3 -0,1 -0,4 54,0
Желтоксан 113,7 10,7 -0,4 -0,7 52,1
4-кесте кepceтiлгeндeй, Аршалы станциясында жауын-шашынныц таралу дисперсиясы 72,3 пен 1330,2 аралыгында, ал орташа квадраттык ауыткуы 8,5 пен 36,5 аралыгында болган, ягни олар кепжылдык жауын-шашын мэлiмerrepiнiц орташа мэнiнeн шашырауын керсетед^ Ал вариация коэффициeнтi 52,1 жэне 90,4 аралыгында болган, ягни катардыц езгерушшп жогары болгандыгын керсетедь
5-кесте - Балкашино метеостанциясындагы жауын-шашынныц таралуыныц статистикалык кepceткiштepi [16]
Айлар D а As Ex Cv
^ацтар 195,9 14,0 0,4 -0,1 52,9
Акпан 114,6 10,7 0,8 1,6 51,1
Наурыз 254,1 15,9 0,4 -0,9 62,9
Сэуip 199,7 14,1 0,3 -0,8 55,7
Мамыр 595,6 24,4 0,6 -0,6 62,3
Маусым 943,9 30,7 1,7 3,6 74,3
Шшде 1853,6 43,1 1,2 1,4 59,7
Тамыз 1220,5 34,9 1,2 0,6 80,6
^ыркуйек 258,9 16,1 0,8 -0,1 63,1
^азан 332,4 18,2 0,4 -0,8 55,5
^араша 286,1 16,9 0,9 0,8 53,0
Желтоксан 232,7 15,3 0,1 -1,0 53,5
5-кесте керсетшендей, Балкашино станциясында жауын-шашынныц таралу дисперсиясы 114,6 мен 1853,6 аралыгында, ал орташа квадраттык ауыткуы 10,7 бен 43,1 аралыгында болган, ягни олар кепжылдык жауын-шашын мэл1меттершщ орташа мэншен шашырауын керсетедь Асимметрия коэффициент мэндер1 оц тацбалы кYштi асимметрия мен кездейсок таралудыц байкалганын керсетед1. Ал эксцесс коэффициент таралу шыцыныц тепс жэне кездейсок таралумен катар оц тацбалы Yrnrap шынды таралулардыц болуын бшд1ред1. Вариация коэффициент 51,1 жэне 80,6 аралыгында болган, ягни катардыц езгерушшп жогары болганын керсетедь
6-кесте - Егшджел метеостанциясындагы жауын-шашынныц таралуыныц статистикалык; керсетшштер1 [16]
Айлар D а а5 Ех
^ацтар 167,0 12,9 1,1 2,5 61,0
Акпан 176,5 13,3 1,4 2,1 65,0
Наурыз 153,5 12,4 0,8 0,6 69,1
Сэу1р 108,7 10,4 0,7 0,3 56,7
Мамыр 280,8 16,8 1,4 2,4 63,7
Маусым 542,5 23,3 0,9 1,2 68,5
Шшде 821,9 28,7 1,8 4,1 64,8
Тамыз 588,1 24,3 1,8 3,8 85,2
^ыркуйек 252,1 15,9 1,2 0,7 77,1
^азан 191,1 13,8 1,5 3,8 59,5
^араша 202,6 14,2 0,5 -0,4 55,8
Желтоксан 169,8 13,0 0,2 -0,8 53,9
6-кесте керсетiлгендей, Егiндiкел станциясында жауын-шашынныц таралу дисперсиясы 108,7 мен 821,9 аралыгында, ал орташа квадраттык ауыткуы 10,4 пен 28,7 аралыгында болган, ягни олар кепжылдык жауын-шашын мэлiметтерiнiц орташа мэншен шашырауын керсетедь Асимметрия коэффициент мэндерi оц тацбалы ^шт асимметрия мен кездейсок таралудыц байкалганын керсетедь Ал эксцесс коэффициент таралу шыцыныц тепс жэне кездейсок таралумен катар оц тацбалы Yшкiр шынды таралулардыц болуын бiлдiредi. Вариация коэффициент 53,9 жэне 85,2 аралыгында болган, ягни катардыц езгерушшп жогары болганын керсетедь
7-кесте - Есш метеостанциясындагы жауын-шашынныц таралуыныц статистикалык керсеткштер1 [16]
Айлар D а а5 Ех СУ
^ацтар 71,3 8,4 0,4 -0,5 58,4
Акпан 38,6 6,2 0,8 0,6 54,0
Наурыз 100,7 10,0 0,9 0,2 66,7
Сэу1р 116,6 10,8 0,4 -0,5 56,1
Мамыр 451,0 21,2 0,6 0,1 60,8
Маусым 820,3 28,6 1,8 3,5 84,8
Шшде 788,3 28,1 0,4 -0,8 56,3
Тамыз 390,8 19,8 0,6 -0,7 70,7
^ыркуйек 128,8 11,3 0,4 -1,0 63,1
^азан 155,2 12,5 0,5 0,5 56,8
^араша 112,7 10,6 0,5 0,5 50,4
Желтоксан 73,9 8,6 -0,2 -1,0 47,0
7-кесте керсетшендей, Есш станциясында жауын-шашынныц таралу дисперсиясы 38,6 мен 820,3 аралыгында, ал орташа квадраттык ауыткуы 6,2 мен 28,6 аралыгында болган, ягни олар кепжылдык жауын-шашын мэлiметтерiнiц орташа мэншен шашырауын керсетедь Асимметрия коэффициент мэндерi оц тацбалы ^шт асимметрия мен кездейсок таралудыц байкалганын керсетедь Ал эксцесс коэффициент таралу шыцыныц тепс жэне кездейсок таралумен катар оц тацбалы Yшкiр шыцды таралулардыц болуын бiлдiредi. Вариация коэффициент 47,0 жэне 84,8 аралыгында болган, ягни катардыц езгерушшп жогары болганын керсетедь
Ащмола облысы метеостанцияларындагы атмосфералъщ жауын-шашынныц грг анома-лиялары. Соцгы жылдары жауын-шашындарга эртYрлi эдютер аркылы болжаулар жасау бiрнеше есеге жецшденд^ сол Yшiн каирп кезде синоптика-статистика багыты каркынды даму Yстiнде. Негiзiнен эртYрлi каркындылыктагы жауын-шашынныц таралуыныц кайталанушылыгы, сонымен катар жауын шашынныц синоптикалык жагдайларын терещрек карастыру жауын шашынныц тапшы немесе ылгалды болу жагдайларын аныктайды.
Бiр сипат Yшiн Rj аз, жэне оныц ыктималдылыгын бiлуiмiз кажет Р %. Rj - ол жауынныц жаууына байланысты Yш градациядан калыптасады: тапшы, калыпты жэне аса ылгалды.
Жауын шашынныц тапшы болу жагдайы - жауын мелшерi 80 %-дан аз тYCсе, калыпты жаг-дай - 80-120 % аралыгы, аса ылгалды жагдай - жауын мелшерi 120 %-дан жогары болып та-былады.
Жауын-шашындардыц тапшылык, калыпты жэне аса ылгалды айларын аныктап табу Yшiн жалпылама кабылданган жiктеме колданылган:
Rj/R 100 %, (5)
м^ндагы Rj - белгiлi бiр ай Yшiн тYCкен жауын-шашын мелшерi, мм; R - белгш ай Yшiн жауын-шашындардыц орташа кепжылды; мелшерi, мм [11-14].
Акмола облысы бойынша бершген жылдар аралыгындагы метеостанциялардагы жауын-шашынныц тапшы, калыпты жэне аса ылгалды шамаларыныц талдауы 8-11-кестелерде берiлген.
8-кесте - Кыскы мезгшшдеп жауын-шашындардыц тапшы, калыпты жэне аса ылгалды жылдары
Тапшы Калыпты Аса металлы
Желтоксан
1992, 1998, 1999, 2001, 2003, 2005, 2007, 2008, 2009, 2011, 2016, 2017, 2018, 2020 1988, 2010, 2014 1986, 1989, 1991, 1994, 1995, 2000, 2004, 2006, 2013, 2015, 2019
Кацтар
1994, 1995, 1996, 1998, 2003, 2004, 2006, 2008, 2011, 2012, 2019 1988, 1999, 2001, 2007, 2015, 2016, 2017 1987, 1991, 1997, 2002, 2013, 2020
Акпан
1986, 1988, 1991, 1992, 1995, 1997, 2003, 2005, 2009, 2010, 2012, 2015, 2016, 2018 1993, 2017 1994, 1998, 2000, 2001, 2002, 2004, 2007, 2019, 2020
Желтоксан айында жауын-шашын мелшерiнiц калыпты жагдайы 3, тапшылык 14, аса ылгалды жылдардыц саны 11-ге тец, ягни калыпты жэне аса ылгалды жагдайларыныц санынан тапшы жагдайлардыц саны басым болган. Кацтар айында тапшы 11, калыпты 7, ал аса ылгалды жылдар саны 6, ягни кацтар айында тапшы жылдар саны басым болган. Акпан айында тапшылык 14, аса ылгалды жылдар саны 9, ал калыпты жылдар аз байкалган 2. Нэтижесшде ;ыс мезгшнде Казак-станныц солтYCтiгiнде карастырылган 6 станция бойынша 1986-2020 жылдар аралыгында жауын-шашын ете аз жауганын айтуга болады.
9-кесте - Кектем мезгшшдеп жауын-шашындардыц тапшылык, калыпты жэне аса ылгалды жылдары
Тапшы Калыпты Аса ылгалды
Наурыз
1986, 1987, 1988, 1989, 1991, 1992, 1995, 1996, 1997, 1998, 2000, 2006, 2007, 2020 1999 1990, 1993, 2002, 2005, 2008, 2010, 2012, 2013, 2018
Сэу1р
1986, 1988, 1991, 1994, 1995, 1997, 1999, 2001, 2005, 2010, 2011, 2012 2000,2002,2014 1987, 1989, 1993, 2006, 2013, 2016, 2018, 2020
Мамыр
1990, 1991, 1996, 1998, 1999, 2001, 2004, 2008, 2010, 2014, 2019, 2020 1992, 2006, 2013, 2018 1988, 1989, 1995, 1997, 2000, 2005, 2009, 2015
9-кесте кектем мезгшндеп жауын-шашынныц тапшылык, калыпты жэне аса ылгалды жыл-дарын кере аламыз. Ец алдымен наурыз айында, калыпты 1, тапшылык 14, аса ылгалды жылдардыц саны 9 тец. Б^дан наурыз айында жауын-шашынныц тапшы болганын керемiз. Cэуiр айында жауын-шашын мелшерi тапшы жылдар саны 12, калыпты жылдар саны 3 тец болгандыгын, ал аса ылгалды жылдар саны 8 тец болганын кере аламыз. Cэуiр айында тапшы жылдар басым болган. Мамыр айында тапшылык 12, аса ылгалды жылдар саны 8, ал калыпты жылдар аз байкалып, ягни 4 тец болган. Нэтижесшде кектем мезгшшщ сэуiр жэне мамыр айларында жауын-шашынныц нормадан ауыткыганын керемiз.
10-кесте - Жазгы мезгшшдеп жауын-шашындардьщ тапшылык;, ;алыпты жэне аса ылгалды жылдары
Тапшы Калыпты Аса ылгалды
Маусым
1987, 1988, 1990, 1991, 1994, 1997, 2004, 2007, 2008, 2009, 2010, 2012, 2014, 2017 1996 1999, 2000, 2002, 2006, 2011, 2016, 2018
Шшде
1986, 1989, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2002, 2004, 2006, 2010, 2015, 2018, 2019 2005 1987, 1990, 1993, 1994, 2001, 2008, 2011, 2013, 2014
Тамыз
1986, 1989, 1991, 1997, 1998, 1999, 2002, 2003, 2006, 2007, 2008, 2010, 2011, 2012, 2014, 2015, 2016, 2017 1988 1992, 1993, 1994, 2001, 2004, 2005, 2013, 2018
10-кесте жаз мезгшндеп жауын-шашынныц тапшы, ;алыпты жэне аса ылгалды жылдарын кере аламыз. Алдымен маусым айында, жауын-шашын мелшершщ ;алыпты таралган жылдар саны 1, тапшы болган жылдар саны 14, ал аса ылгалды жылдардыц саны 7 тец, ягни ;арастырылган 6 станция бойынша маусым айында жауын-шашын мелшершщ тапшы жагдайлары басым болган. Ш1лде айында тапшы жылдар саны 15, ;алыпты жылдар саны 1, ал аса ылгалды жылдар саны 9. Ш1лде айында тапшы жылдар басым болган. Тамыз айында тапшылы; жылдары 18, аса ал ;алыпты жылдар аз бай;алган, ягни 1. Будан тамыз айында жауын-шашынныц ете аз мелшерде жауганын керуге болады. Нэтижесшде жаз мезгшнде жауын-шашынныц нормадан ауыщыганын керем1з.
11-кесте -КYз мезгiлiндегi жауын-шашындардыц тапшылы;, ;алыпты жэне аса ылгалды жылдары
Тапшы Калыпты Аса ылгалды
КыркYЙек
1986, 1991, 1997, 1998, 1999, 2002, 2004, 2005, 2007, 2009, 2010, 2012, 2013, 2015, 2017 2003 1987, 1990, 1994, 1995, 1996, 2014, 2016, 2019, 2020
Казан
1987, 1988, 1991, 1993, 1994, 1997, 1998, 1999, 2002, 2005, 2010 1986, 2000, 2003, 2009, 2011, 2012 1989, 1995, 2001, 2004, 2006, 2014, 2015, 2017, 2018
Караша
1988, 1989, 1991, 1992, 1993, 1995, 1998, 2000, 2003, 2007 , 2008, 2013, 2016 1990,1996 1987, 1994, 2001, 2002, 2006, 2010,2012,2015,2019
11-кесте куз мезгiлiндегi жауын-шашынныц тапшылы;, ;алыпты жэне аса ылгалды жылдарын кере аламыз. Ец алдымен ;ыркуйек айында, ;алыпты жылдар саны 1, тапшылы; 15, аса ылгалды жылдардыц саны 9 тец, ягни ;ыркуйек айында жауын-шашын мелшершщ тапшы жагдайлары басым болган. Казан айында тапшы жылдар саны 11, ;алыпты жылдар саны 6, ал аса ылгалды жылдар саны 9 болган. Казан айында тапшы жылдар басым болган. Караша айында тапшылы; 13, аса ылгалды жылдар саны 9, ал ;алыпты жылдар саны 2-ге тец болган, ягни тапшы жылдар басым болган. Куз мезгш бойынша 1986-2020 жылдар аралыгында Каза;станныц солтусппнде ;арас-тырылган 6 станция бойынша жауын-шашынныц нормадан ауыт;ыганын керуге болады.
Корытындылай келе, 1986-2020 жылдар аралыгында Каза;станныц солтустшнде ;арасты-рылган 6 станция бойынша жауын-шашынныц нормадан ауыщыганын керуге болады, сонымен ;ата ;ыс, кектем, жаз жэне куз мезгшдершде тапшы жылдардыц басым болганы ай;ындалды.
Синоптикалы; анализдер жYргiзiлетiн кезецдерде булттылы;тыц сипаты мен ;ар;ындылыгын аны;тау ма;сатында спутниктiк кескiндердi талдау зерттелiп отырган айма;та жауын-шашынныц ;ар;ындылыгы мен уза;тыгын талдаудыц дэлдiгiн арттырады.
Теменде келтршген кескiндерде 1-4 шiлде аралыгындагы 06 СГВ (12 саг жергшкп у.б.) уа;ыты бойынша спутниктiк бейнелер келтршген (3-6-суреттер) [15].
3-сурет - 1/07/2020 кунп космостык туЫршм
3-сурет керсетшгендей, 1-шiлдеде Казакстанныц орталы; аймагында теменгi кысым жYЙесiнiц суы; фронтына тэн б^лттылыктыц будак тYрiнiц дамып келе жаткандыгын керуге болады.
4-сурет - 2/07/2020 кунп космостык туЫршм
4-сурет керсетiлгендей, 2-шiлдеде циклонды; жYЙе оцтYCтiкке дейiн орын ауыстырып, б^лт-тылы; жYЙесi каркынды дамыган.
5-сypет - 3/07/2020 щнп rad^ocm; lY^p^ii^
5-сypет кepсетiлгендей, 3-шшдеде oблыс теppитopиясыныц Yстiнен ^ipa aймaFыныц eтyiне бaйлaнысты булттышыщтыщ ^лыщ жaцбыpлы aймaFы кaлыптaскaн.
6-сypет - 4/07/2020 кoсмoстык TYсipiлiм
6-сypет кepсетiлгендей, 4-шшдеде цикгонныщ mыFыскa opын ayыстыpyынa 6aräarniCTbi, булттылы; жYЙесiнiц ыкпaлы oблыстыц шыныю aймaFындa тapaлFaн.
^орытынды. Kaзaкстaнныц Акмoлa oблысы ayмaFындaFы жayын-mamындapдыц тapaлy ситтын 6 метеopoлoгиялык стaнция мэлiметтеpi бoйынma кapaстыpFaндa келесiдей кopытындылap mыFapылды:
1. Казакстанныц Акмола облысы аумагында жауын-шашындардыц таралу сипатын, оныц жылдык жYpiciн эр кезецдеп мурагаттык мэл1меттермен карастырылды. Казакстанныц Акмола облысы аумагында жауын-шашындардыц таралуы бipкeлкi ягни кайталанушылыгы жогары. Ол зерттелген станциялардыц физикалык жэне географиялык эралуандылыгына байланысты. Жауын-шашындардыц соцгы жылдары артатынын кepeмiз.
2. Ссуык жэне жылы кeзeндeгi жауын-шашындардыц мелшерш салыстырганда, Казакстанныц cолтYCтiгiндe суык мepзiмгe караганда жылы мepзiмдe кеп жауатыны байкалды.
3. ^арастырылып отырган 1986-2020 жылдар аралыгындагы Акмола облысы территориясы бойынша жауын-шашынныц уакыттык жYpiciнiц синоптикалык процестерге байланысты калыпты шамасы акпан айында салыстырмалы темен мэнiнeн шшде айына карай ecкeнiн кере аламыз. Айлык жауын-шашын мeлшepiнiц орташа мэш баска айларга караганда жазгы айларда жогары. Карастырылган жылдар аралыгында максимальды жауын-шашынныц кайталанушылыгы шiлдe айында тркелген. Шiлдe айы Акмола облысы Yrn^ ец жацбырлы, ал акпан айы айтарлыктай кургак ай peтiндe бакыланган.
ЭДЕБИЕТ
[1] Жексенбаева А.К. Метеорология бойынша лабораториялык практикум. - Алматы: ^азак унивepcитeтi, 2011. - 90-б.
[2] Гордеева С.М. Практикум по дисциплине «Статистические методы обработки и анализа гидрометеорологической информации». - СПб.: РГГМУ, 2010. - 74 с.
[3] Хромов С.П., Петросянц М.А. Метеорология и климатология. - Л.: Гидрометеоиздат, 1993.
[4] Тверской П.Н. Курс метеорологии (физика атмосферы). - Л.: Гидрометеоиздат, 1962.
[5] Нестеров Е.С. Североатлантическое колебание: атмосфера и океан. - М.: Триада, 2013. - 144 с.
[6] Батырева О.В., Лукиянова Л.Е. Крупные аномалии температуры и осадков на территории ЕТР, Западной Сибири и Казахстана // Метеорология и гидрология. - 1982. - № 3. - С. 30-39.
[7] Оракова Г.О., Тиллакарим Т.А. XX-XXI г. басындаты ^азакстанньщ шыгысындаты жауын-шашынныц кеп жылдык тepбeлici // 2018. - № 22. - 75-80-б.
[8] Жексенбаева А.К. Особенности распределения осадков в холодный период в Северном Казахстане // Вестник КазНУ. Серия: географическая. - 2010. - С. 110-11.
[9] Дроздов О.А., Григорьева А.С Многолетние циклические колебания атмосферных осадков на территории СССР. - Л.: Гидрометеоиздат, 1971. - С. 83-87.
[10] Кужагельдина Н.У., Боголюбова Е.В. Особенности изменения статистических оценок средних сезонных сумм осадков и каталог крупных аномалий на севере и юге Казахстана осенью, в предзимье и зимой // Гидрометеорология. - 2015. - № 3. - С. 15-22.
[11] Жексенбаева А.К. Геоэкологические аспекты режима осадков вегетационного периода северного Казахстана: Дис. ... к. г. н. - Бишкек, 2017.
[12] Боголюбова Е.В. Анализ статистических характеристик сезонных осадков на станциях запада и востока Казахстана в теплый период года // Молодой ученый. - 2020. - № 4(294). - С. 214-223.
[13] Турулина Г.К. О прогнозе суммы осадков на 5 дней в Казахстане на основе комплексного-гидродинамического-статистического метода // Труды КазНИИ. - 1984. - № 86. - С. 6-23.
[14] Перепис А.Е., Жексенбаева А.К. ^азакстанныц шыгыс ещрлершдеп атмосфералык жауын-шашындардыц кепжылдык таралу динамикасы. - Алматы, 2019.
[15] Электрондык ресурс - https://www.ventusky.com сайты
[16] Электрондык ресурс - https://www.kazhydromet.kz/ru/meteo_db сайты
REFERENCES
[1] Zheksenbaeva A.K. Laboratory practice on meteorology. Almaty: Kazak University, 2011. 90 p. (in Kaz.).
[2] Gordeeva S.M. Workshop on the discipline "Statistical methods of processing and analysis of hydrometeorological information". Saint-Petersburg: Russian State Hydrometeorological University, 2010. 74 p. (in Russ.).
[3] Khromov S.P., Petrosyants M.A. Meteorology and Climatology. L.: Hydrometeoizdat, 1993 (in Russ.).
[4] Tverskoy P.N. Course of Meteorology (Atmospheric Physics). L.: Gidrometeoizdat, 1962 (in Russ.).
[5] Nesterov E.S. North Atlantic Oscillation: Atmosphere and Ocean. Moscow: Triad, 2013. 144 p. (in Russ.).
[6] Batyreva O.V., Lukiyanova L.E. Large temperature and precipitation anomalies in the ETR, Western Siberia and Kazakhstan // Meteorology and hydrology. 1982. № 3. 30-39 p. (in Russ.).
[7] Orakova G.O., Tillakarim T.A. Long-term fluctuations of precipitation in eastern Kazakhstan at the beginning of the 20th-21st centuries // 2018. N 22. P. 75-80 (in Kaz.).
[8] Zheksenbaeva A.K. Features of distribution of precipitation in the cold period in the Northern Kazakhstan // Vestnik KazNU. Series: geographical. 2010. P. 110-11.
[9] Drozdov O.A., Grigorieva A.S. Multiyear cyclic variations of atmospheric precipitation in the USSR. L.: Gidrometeoizdat, 1971. P. 83-87 (in Russ.).
[10] Kuzhageldina N.U., Bogolyubova E.V. Features of changes in statistical estimates of average seasonal precipitation totals and catalog of large anomalies in the north and south of Kazakhstan in autumn, pre-winter and winter // Hydrometeorology 2015. N 3. P. 15-22 (in Russ.).
[11] Jeksenbaeva A.K. Geo-ecological aspects of precipitation regime of the growing season in northern Kazakhstan: PhD thesis. Bishkek, 2017 (in Russ.).
[12] Bogolyubova E.V. Analysis of statistical characteristics of seasonal precipitation at stations in the west and east of Kazakhstan during the warm season // Young Scientist. 2020. N 4(294). P. 214-223 (in Russ.).
[13] Turulina G.K. On forecasting the amount of precipitation for 5 days in Kazakhstan on the basis of complex-hydro-dynamic-statistical method // Proceedings of KazNII 1984. № 86. P. 6-23 (in Russ.).
[14] Perepis A.E., Zheksenbaeva A.K. Dynamics of long-term distribution of atmospheric precipitation in the eastern regions of Kazakhstan. Almaty, 2019 (in Kaz.).
[15] Electronic resources - https://www.ventusky.com
[16] Electronic resources - https://www.kazhydromet.kz/ru/meteo_db
А. 6. Жэди1, А. С. Мадибеков2, А. Э. Эбшкади3
1МНС лаборатории гидрохимии и экологической токсикологии (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан) 2Руководитель лаборатории гидрохимии и экологической токсикологии (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан) 3Магистрант кафедры метеорологии и гидрологии (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
ОСОБЕННОСТИ РАСПРЕДЕЛЕНИЯ ОСАДКОВ НА ТЕРРИТОРИИ АКМОЛИНСКОЙ ОБЛАСТИ
Аннотация. Рассмотрены особенности временного распределения атмосферных осадков по станциям Акмолинской области с 1986 по 2020 год. Изучение многолетних колебаний атмосферных осадков является в настоящее время одной из актуальных глобальных задач. Во многих исследованиях глобальное изменение климата также рассматривается как результат хозяйственной деятельности. Рассмотрены распределение осадков по сезонным периодам, статистические характеристики поизучаемым станциям, крупные аномалии атмосферных осадков и синоптические условия распределения осадков. Для всех приведенных лет установлены нормальные, маловодные, очень влажные годы с атмосферными осадками.
Ключевые слова: атмосферные осадки, аномалии, многолетний ход осадков, жидкие и твердые осадки, статистические показатели
A. O. Zhadi1, A. S. Madibekov2, A. A. Abilkadi3
1 Junior researcher of Laboratory of hydrochemistry and ecological toxicology (JSC «Institute of geography and water security» Almaty, Kazakhstan)
2 Head of Laboratory of hydrochemistry and ecological toxicology (JSC «Institute of geography and water security», Almaty, Kazakhstan) 3 Master student of Meteorology and hydrology chair (Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan)
FEATURES OF THE DISTRIBUTION OF PRECIPITATION IN THE TERRITORY OF THE AKMOLA REGION
Abstract. The article discusses the features of the temporary distribution of precipitation at the stations of the Akmola region in the period from 1986 to 2020. The study of long-term fluctuations in atmospheric precipitation is currently one of the urgent global tasks. In many studies, global climate change is also considered as a human economic activity. In this paper, the distribution of precipitation by seasonal periods, statistical characteristics of the stations under consideration, large precipitation anomalies and synoptic conditions of precipitation distribution are also considered. For all the given years, normal, low-water, very wet years with atmospheric precipitation are established.
Keywords: atmospheric precipitation, anomalies, long-term course of precipitation, liquid and solid precipitation, statistical indicators.
